Menselijke maat leed onder bezuinigingen in Enschede

Kwetsbare Enschedeërs zijn de dupe geworden van streng, soms zelfs Kafkaiaans beleid van de gemeente. Daarbij zocht de gemeente, in een poging om bezuinigingsdoelstellingen te halen, de grenzen van de wet op. Wel is er zicht op verbetering. 

Onafhankelijk
Dat zijn de kritische conclusies van de commissie Menselijke Maat Enschede, die onafhankelijk onderzoek deed, in opdracht van de gemeenteraad, naar de vraag of Enschede voldoende oog heeft voor de menselijke maat in het sociaal domein. Daarbij is gekeken naar de uitvoering van de Participatiewet (waar de bijstand onder valt) en de Wmo (Wet maatschappelijke ondersteuning).

Hardvochtig
Hoewel de gemeente zich de laatste jaren 'stapsgewijs' iets soepeler heeft opgesteld, hield Enschede er jarenlang een hardvochtig beleid op na. Dat heeft 'nadelige gevolgen voor burgers die niet goed meekomen qua zelfredzaamheid en het zelfstandig verwerven van inkomen', constateren de onderzoekers.

Vernedering
Die strenge regels werden niet altijd van bovenaf opgelegd. De gemeente zocht ook zelf de grenzen van de wet op, en overschreed die soms zelfs. Een voorbeeld is het toepassen van de zoektermijn bij de aanvraag van een bijstandsuitkering. Die is bedoeld voor jongeren tot 27 jaar. Zij moeten eerst vier weken op zoek gaan naar werk voordat ze in aanmerking komen voor een bijstandsuitkering. Maar Enschede paste die zoektermijn toe op álle aanvragers, ook wanneer het bijvoorbeeld ging om mensen die vanuit een WW-uitkering kwamen en al lang werkloos waren. Dit was duidelijk tegen de wet in, aldus de onderzoekers, en zorgde voor allerlei nadelige gevolgen voor de betrokken inwoners, zoals schulden, stress en gevoelens van vernedering.

Diepe sporen
De commissie wijst ook op de werkwijze ten aanzien van zogenoemde 'veelaanvragers', waarbij 'op Kafkaiaanse wijze aanvragen voor bijstand buiten behandeling worden geplaatst'. Verder is er sprake van een streng terugvorderingsbeleid, waarbij de 'geringste overtreding van de inlichtingenplicht (ook waar deze voortvloeit uit een kleine menselijke fout)' al aanleiding is voor het terugvorderen van de volledige bijstandsuitkering over de gehele periode. 'Dergelijk handelen trekt diepe sporen in de levens van mensen en tart het evenredigheidsbeginsel', schrijft de commissie.

Maximaal streng
Die uitvoeringspraktijk lijkt voornamelijk het gevolg te zijn van bezuinigingsdrang. De gemeente kreeg te maken met bezuinigingen in het kader van de decentralisaties van 2015, maar ook met een bezuinigingsopgave vanuit het rijk in ruil voor extra budget voor de bijstandsuitkeringen. Tegen die achtergrond van knellende financiën was het bijstandsbeleid gericht op een 'maximaal streng sanctiebeleid'. Wat de betreft de Wmo leidde de bezuinigingsdoelstelling tot een 'verschraling van het voorzieningenpakket'.

Mensbeeld
Ook speelt mee dat de Wmo en de Participatiewet gebaseerd zijn op een mensbeeld dat problematisch kan uitpakken. 'Daarbij gaat het niet alleen, zoals vaker wordt voorgesteld, om een kwestie van vertrouwen of wantrouwen', schrijft de commissie. 'Er is sprake van een verschuiving van het mensbeeld, waarbij het empathische en het sociale geleidelijk plaats hebben moeten maken voor het rationele en individualistische.' In dat mensbeeld spelen ideeën als 'eigen verantwoordelijkheid' en 'zelfredzaamheid' een belangrijke rol. In de praktijk levert dat problemen op voor burgers voor wie dat soort eigenschappen niet onmiddellijk voor de hand liggen.

Sturing
De commissie constateert ook dat de gemeente de laatste jaren stappen heeft gezet om de harde aanpak los te laten. Dat komt onder meer door de collegewisseling in 2018, maar ook door de verbeterde financiële positie van de gemeente, corrigerende jurisprudentie, en een steeds luidere roep vanuit inwoners en hun belangenbehartigers. Een belangrijke aanbeveling van de commissie is om die verandering meer sturing te geven. Zo moeten er nieuwe beleidsregels komen. Ook moet de gemeente expliciet afscheid nemen van het oude beleid, de gevolgen daarvan erkennen, en uitgangspunten formuleren voor nieuw beleid.