Arnhems strijd tegen het niet-gebruik

Arnhem is bezig met een ‘enorme operatie’ om inkomensregelingen bekender en toegankelijker te maken, zei PvdA-wethouder Mark Lauriks een jaar terug. De inzet: hervormen van het stelsel van inkomensondersteuning. Dat moet makkelijker, sneller en beter. Maar nog niet alles gaat al van een leien dakje.

Arme wijk

Wat Arnhem in beweging bracht was een onderzoek van Nautus (in opdracht van de gemeente). Dit adviesbureau constateerde dat veel inwoners geen gebruikmaakten van inkomensregelingen waar ze wel recht op hebben. Dat moest anders, vond het gemeentebestuur. De 8 regelingen en 31 richtlijnen voor bijzondere bijstand moesten worden teruggebracht naar één aanvraag. De bekendheid moest omhoog, en inwoners moesten niet elk jaar opnieuw een aanvraag hoeven doen. Daarnaast startte de gemeente een vernieuwende aanpak voor schuldhulpverlening: het kwijtschelden van alle schulden van gezinnen in één van de armste wijken van Nederland, Immerloo II.

Mega ingewikkeld

Hoe staat het er nu voor, met al die losse maatregelen die tezamen een systeemverandering teweeg moeten brengen? Die 8 regelingen en 31 richtlijnen zijn nog niet gereduceerd tot één aanvraag, maar dat blijft wel het einddoel. ‘Dat is een mega ingewikkeld proces dat lang gaat duren’, aldus wethouder Lauriks. ‘Dus dat doen we stap voor stap. Dit jaar zijn we alle regelingen die speciaal bedoeld zijn voor mensen met een laag inkomen en ziektekosten in beeld aan het brengen. Per regeling gaan we kijken hoe we die beter kunnen maken voor onze inwoners. Dat kost tijd en moeite.’

Bellen of langsgaan

De individuele inkomenstoeslag werd vorig jaar al direct automatisch doorlopend gemaakt voor mensen in de bijstand. Ieder jaar opnieuw aanvragen is voor hen dus niet meer nodig. Het bereik van die toeslag is ook vergroot. De mensen die er recht op hadden, maar er geen gebruik van maakten, zijn allemaal benaderd. Eerst via een brief, en bij uitblijven van een reactie ook persoonlijk. Gewoon bellen of langskomen. Inmiddels heeft 75 procent van de groep die eerder geen gebruik maakte van de regeling de toeslag alsnog aangevraagd.

Geharmoniseerd

Hoewel alles nog niet gereduceerd is naar één aanvraag, is een deel van de regelingen al wel geharmoniseerd. Zo zijn de meeste inkomensgrenzen in de bijzondere bijstand gelijkgetrokken. Als je recht heb op één regeling, kun je dus ook de andere aanvragen. Dat maakt het voor inwoners een stuk makkelijker om te zien waar ze recht op hebben. ‘Langzaam kom je dan van oerwoud van regelingen naar een overzichtelijke aanvraag waarbij iemand gewoon kan zeggen: ‘ik kom er financieel niet uit en heb hulp nodig’. En dat we dat niet meer zien als systeemaanvraag naar bijvoorbeeld bijzondere bijstand, maar gewoon als een vraag om hulp.’

Inlichtingenbureau

Voor een deel is het nog steeds toekomstmuziek, maar dat komt niet geheel als een verrassing. Het Arnhemse college verwachtte ook niet het hele systeem binnen een jaar te veranderen. ‘We zitten nog steeds op de weg naar systeemverandering, maar we zijn er nog niet’, erkent Lauriks. ‘Als gemeente staan we niet buiten de werkelijkheid van de bestaande regels. Je kunt lokaal maar zoveel doen.’ Met behulp van het Inlichtingenbureau, een stichting die in 2001 door het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid en de VNG is opgericht, gaat Arnhem het aanvraagproces voor inkomensregelingen nog makkelijker maken. Het bureau heeft namelijk toegang tot veel informatie van bijvoorbeeld het UWV, de Belastingdienst, DUO en het CIZ.

Halve minuut

‘Een inkomenstoets moet bij ons binnen 30 seconden kunnen’, licht Lauriks toe. ‘Alle gegevens zijn er, maar als gemeente moeten we dat op verschillende plekken opvragen. Het Inlichtingenbureau kan dat allemaal direct inzien.’ Maar is het niet opmerkelijk dat gemeenten een stichting zoals het Inlichtingenbureau nodig hebben om snel de juiste gegevens te krijgen? ‘Aan de ene kant wel. Aan de andere kant: het inlichtingenbureau kan juist het systeem zijn waarmee alle Nederlandse gemeenten werken. Daar moeten we wel naartoe, denk ik. Als dit een oplossing is, moeten we dat omarmen.’

Weerbarstig

Los van de systeemwereld met regels, portalen en richtlijnen, is er ook een nog een leefwereld. En die is weerbarstig. Zo blijkt het goedbedoelde schuldenproject in Immerloo II minder snel van de grond te komen dan gedacht. Schulden van kwetsbare gezinnen kwijtschelden is niet alleen juridisch een uitdaging, maar ook interpersoonlijk. ‘We hebben inmiddels met 34 gezinnen contact en bij de helft hebben we vergevorderde gesprekken. In vier gevallen zijn er al schulden kwijtgescholden en bij tien anderen komt dat moment snel.’ Hoewel er dus resultaten zijn, zag Lauriks in de praktijk drie uitdagingen waardoor het project niet zo snel gaat als gehoopt.

Diepgeworteld

Allereerst had de gemeente meer tijd nodig. De afspraken met het rijk werden tussendoor ineens gewijzigd. Maar ook toen daar consensus was bereikt liep Arnhem soms tegen een (tweede) muur. ‘Het kost de gemeentelijke professionals soms wel negen gesprekken voordat een gezin mee wil werken. En zelfs nu is er nog een gezin dat absoluut weigert haar schulden te laten afbetalen. Ze zijn zo wantrouwig richting de overheid dat ze niet geloven dat ze dit echt niet hoeven terug te betalen, en dat het echt geen invloed heeft op hun uitkering of toeslagen. We hadden dat ergens wel verwacht, maar niet dat het zo diepgeworteld zou zijn.’ Arnhem merkte dat het belangrijk is om de professionals een vrije rol te geven. Ze mogen veel tijd investeren in de gezinnen en zelf kijken wat goed werkt. De headline die een tijdje terug in het nieuws kwam, namelijk dat de deuren in Immerloo II worden dichtgeslagen voor de ambtenaren, vindt Lauriks achteraf niet terecht. Het was een langzaam proces, maar niet vijandig.

Als de gemeente vervolgens uiteindelijk wel wordt binnengelaten, volgt het derde obstakel.

Lees het volledige artikel in Binnenlands Bestuur nr. 21