Kosten schuldhulp rijzen de pan uit

Gemeenten betalen zich blauw aan bijzondere bijstand. Oorzaak: de explosie van het aantal inwoners met schulden dat onder beschermingsbewind wordt geplaatst. Bewindvoerders ontvangen ze met open armen.

Angela, voorheen zelf werkzaam in de zorg, had nooit verwacht als patiënt op een psychiatrische afdeling terecht te komen. Toch was dat wat gebeurde. Na haar echtscheiding raakte de moeder van twee kinderen ‘zwaar overloaded’, belandde in een depressie en in de WAO. Persoonlijke ­financiën waren zo’n beetje het laatste waar ze oog voor had en ze kwam diep in het rood. Angela kwam in aanmerking voor schuldsanering en werd door de rechter onder beschermingsbewind gesteld, waarbij een bewindvoerder al haar verantwoordelijkheden overnam, tot en met het openen van de (financiële) post.

‘Tot mijn depressie was ik een doorsnee mens met een baan’, vertelt Angela. ‘Ik vond het gênant om alles uit handen te geven, maar tegelijk gaf dat rust. Als je gebukt gaat onder psychische problemen, heb je mentaal geen ruimte om je financiële zaakjes op orde te brengen. Geldzorgen drukken je juist dieper in de put.’ Toen ze na een schuldsaneringstraject langzaam opkrabbelde, vroeg de Apeldoornse in samenspraak met de gemeente om opheffing van het beschermingsbewind. De rechter honoreerde dat verzoek. ‘Doodeng’, vond Angela dat in het begin, want ze vreest soms dat haar ‘vergeetachtigheid’ opnieuw opspeelt. Ze wil graag nog begeleiding alvorens ze haar financiën weer zelf gaat beheren. 

Budgetbeheer plus
Met haar instemming plaatste de gemeente haar in Budgetbeheer Plus (BBR+). Dit is een in Apeldoorn ontwikkeld instrument waarbij de gemeentelijke kredietbank (‘Stadsbank’) extra en indien nodig langdurig intensieve ondersteuning biedt, soms met inschakeling van vrijwilligers- en hulpverleninginstanties. Bij ‘gewoon’ budgetbeheer wordt de cliënt geacht met een steuntje in de rug financieel zelfredzaam te zijn.

‘Voor veel mensen is de stap van beschermingsbewind naar budgetbeheer te groot’, zegt Tom van Timmeren, teammanager Budgetbeheer en Kredietbank bij de gemeente Apeldoorn. ‘Om die reden ontwikkelden we BBR+’, aldus Van Timmeren. Voorwaarde voor deze vrijwillige vorm van schuldhulpverlening is wel dat de cliënt ‘leerbaar is’. ‘Met BBR+ kan worden voorkomen dat de klant in het duurdere beschermingsbewind terechtkomt en daarin blijft hangen’, zegt de Apeldoornse wethouder Johan Kruithof (Werk en Inkomen, PvdA). En daar hebben gemeenten een direct financieel belang bij. In 2014 zijn na een wetswijziging voor rechters ‘verkwisting’ en ‘problematische schulden’ toegevoegd als gronden om beschermingsbewind op te leggen. De kosten worden verhaald op de onderbewindgestelde, maar als deze de bewindvoering niet kan betalen, mag er volgens de wet een beroep op de Bijzondere Bijstand worden gedaan.

Voor gemeenten is dat uitgelopen op een grote financiële zeperd, die de uitvoering van het overige lokale armoede- en schuldhulpbudget onder druk zet. Uit cijfers van de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) blijkt dat Apeldoorn de kosten voor beschermingsbewind in 2015 met 50 procent zag toenemen ten opzichte van 2014 (van bijna 877 duizend euro naar 1,4 miljoen), waarmee ze ruim drie keer zo hoog waren als in 2012. Leeuwarden kreeg in 2015 een kostenstijging voor de kiezen van ruim 30 procent (van 1,4 miljoen in 2014 naar ruim 1,8 miljoen); naar verwachting gaat daar in 2016 het gehele budget bijzondere bijstand op aan beschermingsbewind. In Arnhem exploderen de kosten van ruim 1,9 miljoen in 2014 tot ruim 2,8 miljoen euro, met de prognose dat het niveau in 2016 oploopt tot 3,3 miljoen.

Toegevoegde doelgroep
Vergrijzing en toename van psychische en financiële problemen zijn niet de enige verklaring van het uit de pan rijzen van de kosten voor beschermingsbewind. Kruithof: ‘Tot 2012 was het nog staande praktijk dat zorginstellingen de privéfinanciën van bewoners beheerden, maar dat mag niet meer met het oog op eventuele belangenconflicten.’

Zorgaanbieders mogen sindsdien wel beschermingsbewind aanvragen voor hun cliënten. Kruithof: ‘Zo kwam er als het ware een nieuwe of toegevoegde doelgroep voor externe bewindvoerders bij.’ Tussentijds werden ook nog de kwaliteitseisen voor bewindvoerders opgeschroefd, met als gevolg dat die gemiddeld 20 procent hogere tarieven rekenen.

Bewindvoerders moeten jaarlijks verantwoording afleggen over hun activiteiten bij de rechtbank. Na vijf jaar beoordeelt de rechter of het beschermingsbewind wordt voortgezet of opgeheven. ‘Maar als niemand wat vraagt, kan het beschermingsbewind in principe duren voor de rest van het leven’, zegt Van Timmeren.

Zijn indruk is dat de onderbewindstelling van cliënten met problematische schulden vaak nodeloos lang duurt. ‘Met een deel van hen kan met voorliggende voorzieningen hetzelfde of zelfs méér worden bereikt. Het is voor een bewindvoerder, vanuit zijn eigen portemonnee gedacht, niet voordelig mee te werken aan de route richting zelfstandigheid, want dan is hij op den duur een klant kwijt. Nog even los van het zakelijk eigenbelang: die bewindvoerders zijn financiële mensen en hebben weinig aandacht voor het aanleren van financiële vaardigheden. Zelfs de goede bewindvoerders weten vaak niet hoe ze het gesprek moeten aangaan met cliënten. Onze budgetbegeleiders zijn daarop getraind.’

Misbruik
Van Timmerens bewering wordt onderschreven door de VNG, die beweert dat iets minder dan 25 procent van geraadpleegde bewindvoerders regelmatig aandacht besteedt aan de financiële zelfredzaamheid van hun klanten, 70 procent incidenteel en 10 procent in het geheel niet.

‘Laten we het beestje bij de naam noemen’, zegt Kruithof. ‘Het is volstrekt niet de cultuur van bewindvoering  om eraan te werken dat klanten het weer  zelf kunnen overnemen. Ik kan het niet in een percentage uitdrukken, maar er zijn bewindvoerders waarvan je denkt: die hebben slechts één belang en dat is dat beschermingsbewind een mooie bron van inkomsten is. Sommigen maken daar misbruik van.’

Komt bij, zegt de wethouder, dat slecht functionerende bewindvoerders hun klanten zelfs verder in het moeras helpen, bijvoorbeeld door te verzuimen toeslagen aan te vragen. ‘Het is geen beschermd beroep. Als ik morgen stop als wethouder, kan ik overmorgen het bordje bewindvoering op mijn deur timmeren.’

Apeldoorn heeft een netwerkbijeenkomst georganiseerd voor ketenpartners als zorginstellingen, bewindvoerderskantoren en ook woningcorporaties. Die laatste groep stelt soms beschermingsbewind verplicht in huurcontracten bij betalingsverzuim en verwijst actief door naar externe bewindvoeringskantoren. Tijdens het gesprek ­verzocht Apeldoorn de gesprekspartners als het kan af te zien van het zware geschut van beschermingsbewind en door te ­verwijzen naar de Stadsbank.

Ook in een gesprek met de rechtbank vroeg de gemeente daar aandacht voor, maar vooralsnog zonder gehoor te vinden. ‘De rechtbank heeft zich beroepen op haar onafhankelijk positie en wil zich niet laten leiden door andere belangen, zoals financieel gedreven motieven van gemeenten’, zegt Van Timmeren, die dit legitiem noemt. ‘Zij zag het niet als haar taak mensen eerst door te verwijzen naar de Stadsbank. Van nature zijn rechters naar mijn idee geneigd verzoeken tot beschermingsbewind te honoreren, omdat ze redeneren vanuit het belang van de cliënt en niet ­beschikken over andere wettelijke instrumenten.’

Volgens de VNG wordt de bijzondere bijstand steeds vaker beschouwd als ‘logische’ demping voor (onvoorziene) inkomenseffecten voor individuele burgers en gezinnen, waarvan het doorschuiven van kosten van beschermingsbewind er één is. De VNG heeft inmiddels een brandbrief geschreven naar verantwoordelijk staatssecretaris Klijnsma van Sociale Zaken, waarin de bewindsvrouw wordt gevraagd om een potje speciaal voor kosten van beschermingsbewind van de ‘niet leerbare doelgroep’. ‘Gemeenten kunnen dan bijzondere bijstand verstrekken aan de (potentieel) leerbare doelgroep, mits dit qua draagkracht nodig is.’ 

Inmiddels heeft de Tweede Kamer in een motie aangedrongen de wet zo te herzien dat rechters in het geval van een verzoek om beschermingsbewind bij problematische schulden eerst advies vragen bij gemeenten. Zo kan worden beoordeeld of lichtere instrumenten toereikend zijn, of een meer tijdelijke voorziening. Dat ijzer moet nu gesmeed, want Klijnsma komt dit jaar met een evaluatie van de Wet Gemeentelijke Schuldhulpverlening. En, zo hopen de gemeenten, met een aanpassing die hen ontlast.

Angela is een fictieve naam, haar echte naam is bij de redactie bekend.