Van regelgebaseerd werken naar maatwerk in het sociaal domein

In mijn vorige column pleitte ik voor het transparant toestaan van maatwerk om het probleem van thuiszitters aan te pakken. Het durven leveren van maatwerk is in bredere zin een cruciale voorwaarde om de ongetemde maatschappelijke problemen die zich in het sociale domein voor doen met succes aan te pakken.

21 wethouders zien dat ook getuige de boodschap in hun ingezonden brief in het NRC van 10 juni, waarin ze aangeven dat maatwerk op casusniveau de oplossing is. “Generieke regels over welke voorzieningen we als overheid wel en niet aanbieden zijn niet bruikbaar: het strenger maken van dit soort regels zal namelijk altijd ook mensen treffen waarvoor dat ongewenst is, zoals het eerdere verruimen van regels steeds aanspraken heeft gecreëerd voor mensen waarvoor dat niet gewenst was”, aldus de wijze woorden van de wethouders.

De drie decentralisaties zijn volgens de wethouders een randvoorwaarde om meer maatwerk mogelijk te maken. Daar hebben ze zeker gelijk in, maar de boodschap is ook dat we er alleen met de drie decentralisaties niet zijn. In de jeugdzorg wordt in dit verband onderscheid gemaakt tussen transitie (decentralisatie van taken) en transformatie (de noodzakelijke andere invulling van die taken). Tot voor kort ging het bij die transformatie vooral om paradigmawisselingen als zelf- en samenredzaamheid, nabijheid, presentie, wijkgericht werken, meer focus op wat mensen nog wel zelf kunnen in plaats van op hun beperkingen en de “big” (pedagogische) civil society.

Steeds meer is gelukkig ook sprake van een herwaardering van de wel degelijk cruciale rol van de professional die in coproductie met kwetsbare burgers en gezinnen en hun sociale netwerk werkt aan herstel van het normale leven. Aan deze ontwikkeling in het denken wordt nu terecht de aandacht voor de noodzaak tot maatwerk toegevoegd. Lees het in opdracht van de gemeente Zaanstad uitgevoerde  actieonderzoek “Hemelse Modder” er maar eens op na. In de inleiding noemt wethouder Corrie Noom het bieden van maatwerk ook als grootste uitdaging. In de tien uitgebreide casussen kan men lezen hoe voor de hand liggende gezond verstand oplossingen voor kwetsbare huishoudens niet mogelijk bleken vanwege verstikkende regelgeving. .

Ik durf zelfs de stelling aan dat transitie en transformatie vast zullen lopen in goede intenties als we er niet in slagen die laatste stap naar ruimte voor maatwerk te zetten. Doen wat nodig is in plaats van doen wat mag. Dat dit geen geringe opgave is moge blijken uit de huidige praktijk waarin nauwelijks ruimte is voor maatwerk. Op zich is de oplossing simpel, zoals ik ook al aangaf in mijn vorige column over maatwerk voor thuiszitters. Aanpassing van regelgeving is niet nodig, het gaat om het transparant en democratisch gelegitimeerd toestaan van uitzonderingen op de regel. Lees mijn blog “Leve de precedentwerking” er nog maar eens op na.

Zodra de ruimte wordt geboden zullen op casusniveau de creatieve onorthodoxe maatwerkideeën vanzelf komen van handelingsbekwame, want ontketende, professionals in samenspraak met cliënten en hun netwerk. Maatwerkoplossingen die goedkoper en beter zijn dan de huidige standaardoplossingen. Betrokkenheid van professionals bij het realiseren van maatwerk voorkomt ook misbruik en fraude en draagt bij aan kostenbeheersing. De vraag is daarom vooral of er voldoende politici met lef zijn die in alle transparantie uitzonderingen durven maken en niet bang zijn voor precedentwerking of het verwijt van het voortrekken van burgers die in de problemen zijn gekomen.

Er zijn situaties waarin het niet innen van de eigen bijdrage voor psychiatrische hulp noodzakelijk is om de betreffende cliënt in zorg te krijgen. Vasthouden aan de eigen bijdrage leidt tot zorgmijden en veel hogere zorgkosten en grote maatschappelijke overlast op een later moment. Durven politici in een informeel circuit een oudere slecht ter been zijnde moeder die drie inmiddels volwassen kinderen goed heeft opgevoed zonder diploma’s in te zetten voor opvoedondersteuning van een licht verstandelijk beperkte alleenstaande buurvrouw die niet zelfstandig voor haar twee jonge kinderen kan zorgen in ruil voor het verrichten van huishoudelijke taken en het doen van boodschappen, als we weten dat het alternatief dure stut en steun of uithuisplaatsing van de twee kinderen is? Durven politici jeugdzorgkinderen waarin veel is geïnvesteerd via onder meer begeleid wonen op het moment dat ze 18 worden voorrang te geven voor zelfstandige huisvesting in de wetenschap dat ze anders vrijwel zeker weer gaan afglijden? Durven politici sowieso probleemgezinnen voorrang te geven bij het vinden van nieuwe huisvesting in de wetenschap dat daarmee escalatie van jeugdzorgproblematiek kan worden voorkomen? Durven politici licht verstandelijk beperkte alleenstaande jonge moeders die niet zelfstandig voor hun kinderen kunnen zorgen een duurder recht op stut en steunbegeleiding te geven mede ter ondersteuning in de opvoeding, ook al hebben ze daar formeel geen recht op, omdat jeugdzorg een voorliggende voorziening is die weer geen ruimte biedt voor voldoende begeleiding voor de moeder? Durven politici alternatieve vormen van schuldhulpverlening aan te bieden in de wetenschap dat de huidige regelingen niet geschikt zijn voor het overgrote deel van de onmachtige huishoudens met schulden? Durven politici tijdelijk bijverdienen met behoud van uitkering toe te staan, als daarmee sneller uit de schulden wordt gekomen? Dit alles in de wetenschap dat schulden een belangrijke veroorzaker van kindermishandeling zijn?

Kortom, de wethouders die zelf terecht aandacht vragen voor de noodzaak tot maatwerk houden zelf ook de sleutel in handen als het gaat om het realiseren ervan. Ze hebben gelijk dat de decentralisaties ze meer mogelijkheden zal bieden, tenminste als regering en Tweede Kamer de zaken niet via de achterdeur toch weer dichtregelen. Maar ook nu al is er volop de mogelijkheid om maatwerk te bieden, al heb je daar nu soms nog de medewerking van ministers en parlementsleden voor nodig. Dat is geen kwestie van aanpassing van regelgeving maar van gewoon durven doen wat nodig is.

Ik stel dan ook voor dat de landelijke en gemeentelijke politiek gewoon nu al beginnen met het oefenen in het bieden van maatwerk. De succeservaringen die dat ongetwijfeld gaat opleveren zal het voor de landelijke politiek makkelijker maken om vanaf 1-1-2015 ook daadwerkelijk los te laten en de gemeentelijke politiek verschijnt met de nodige praktijkervaring meer deskundig aan de start van de grootste bestuurlijke hervorming sinds Thorbecke. En ja, het leidt ook tot meer kwaliteit van samenleven voor kwetsbare mensen tegen minder kosten. En ja, het levert ook een bijdrage aan mijn droom voor jeugdzorg zonder dwang.

Erik Gerritsen