Toegang tot het recht krimpt, terwijl maatwerk faalt

De toegang tot het recht en rechtsbescherming staat onder druk. Sociaal advocaten stoppen ermee, terwijl inwoners door schaarser wordende voorzieningen steeds vaker moet strijden om hun recht te behalen. Marianne van den Anker, ombudsvrouw in Rotterdam, ziet een overheid die zegt dat het anders moet, maar in de praktijk huiverig- en niet in staat is om echt te veranderen.

Toegang tot het recht

Vorig jaar november signaleerde Ombudsman Rotterdam-Rijnmond (ORR) al dat de toegang tot het recht onder druk staat en dat rechtshulp ongelijk beschikbaar is. De ORR deed onderzoek naar de besteding van de zogenaamde POK-gelden. Een impulsregeling die het rijk sinds 2022 beschikbaar stelt om de dienstverlening van gemeenten aan kwetsbare inwoners te versterken. Het is de nasleep van de toeslagenaffaire en de ambitie die daarna is ontstaan om het in de toekomst beter te doen.

POK-gelden

In de praktijk blijkt dat de gemeente in de regio Rotterdam niet allemaal evenveel urgentie geven aan de besteding van die nieuwe middelen. In Rotterdam gaat het best goed, vertelt ombudsvrouw Marianne van den Anker. De ombudsfunctie is versterkt, en de gemeente heeft extra sociaal raadslieden aangesteld. Daarnaast kent de havenstad een aantal grote stichtingen, waaronder Stichting Je goed recht, kunnen mensen met weinig geld naar het juridisch loket, en zijn er vrijwilligers die kwetsbare mensen ondersteunen.

Verschillen tussen gemeenten

Recent onderzoek uitgevoerd door De Groene Amsterdammer onderstreept opnieuw dat iemands woonplaats grote invloed heeft op de hulpmiddelen die er beschikbaar zijn. Dat er in veel gemeenten niet de voorzieningen zijn die Rotterdam wel kent. Dit terwijl die voorzieningen nog steeds hard nodig zijn. ‘Het begint bij de toegang tot informatie’, zegt Van den Anker. ‘Dat is stap één. De overheid is nog te vaak onbegrijpelijk. Landelijke organisaties lijken dat niet te begrijpen.’

Toegang tot informatie

Bij de ORR blijven de hulpvragen van mensen die correspondentie van overheidsinstanties niet begrijpen binnenstromen. ‘Jaarlijks organiseert de bibliotheek inloopmoment om Rotterdammers te helpen met het doen van aangifte voor de inkomstenbelasting. Ook dit jaar is dat weer direct volgeboekt.’ De belastingdienst heeft volgens Van den Anker te weinig het besef dat het voor veel mensen veel te complex is. ‘Daar zien ze alleen de ingevulde aangiften binnenkomen, maar niet dat daar een heel door de gemeenten gesubsidieerd hulptraject aan voorafgaat. En dan moet je maar net mazzel hebben dat je in een gemeente woont waar dit soort hulp beschikbaar is.’

Sociale advocatuur

Het aantal sociaal advocaten krimpt al jaren. De commissie Van der Meer, ingesteld door het kabinet om te onderzoeken of de vergoedingen nog wel kloppen, adviseerde begin maart de vergoedingen voor ondersteuning met toeslagen met 35 procent te verhogen. ‘Ik hoop dat het kabinet met de aanbevelingen in de hand wat betreft de sociale advocatuur het tij kan keren. Tegelijkertijd zie je dat heel veel mensen niet eens uitkomen bij een sociaal advocaat, omdat ze simpelweg niet weten waar ze recht op hebben.’

'Mensen laten dingen gewoon gebeuren'

‘Als je niet weet wat de overheid wel- en niet mag doen, dan weet je ook niet waartegen je bezwaar en beroep kunt indienen. Mensen laten dingen daarom vaak gewoon gebeuren. Daarnaast is het juridisch loket inmiddels alleen maar beschikbaar voor mensen die echt niks hebben. Als je werkt verdien je vrijwel altijd te veel geld om in aanmerking te komen voor gesubsidieerde rechtsbijstand.’

Pleisters

Terwijl er de laatste tijd veel aandacht uitgaat naar het afbrokkelen van die gesubsidieerde rechtsbijstand en de lokale verschillen tussen de beschikbaarheid van rechtshulp, is dat volgens de Rotterdamse ombudsvrouw eigenlijk ook een vorm van pleisters plakken. ‘Het is eigenlijk heel vreemd, dat we naar de sociale advocatuur kijken als oplossing voor de fouten van de overheid. Als de overheid gewoon normaal doet, en niet zo achterlijk bureaucratisch, dan is al die rechtshulp niet nodig. Overheden moeten naast inwoners gaan staan, en niet zoals nu veel te vaak er tegenover. Gesprekken, in plaats van procedures. Niet meer escaleren naar de rechter. En investeer in de ombudsfunctie, voor als het echt niet lukt.’

Rechtmatigheidsdenken

De welwillendheid die in woorden is ontstaan na de toeslagenaffaire ziet Van den Anker nog lang niet altijd in daden terug. ‘Men is gekneed in rechtmatigheid. Dat is nog steeds de leidende reflex als er iets mis gaat: kijken naar de feitelijke rechtmatigheid en niet met de algemene basisbeginselen van behoorlijk bestuur. Ik zie ook een gebrek aan eigenaarschap. Mensen worden nog steeds van het kastje naar de muur gestuurd. Echt integraal werken is nog niet wijdverspreid binnen de overheid.’

Maatwerk kost tijd

De ombudsvrouw denkt dat het krampachtige vasthouden aan juridische voorwaarden bij het contact met inwoners enerzijds een gewoonte is, maar anderzijds ook een reactie op de toenemende schaarste. ‘De top, het bestuur, zegt: je mag afwijken van wat wij hebben bepaald. Maar maatwerk kost tijd en die tijd hebben ambtenaren niet. Dan is het makkelijk om alleen vanuit een rechtmatigheidsperspectief te kijken. Daarnaast is er de angst om af te wijken.’

Ambtenaren in de knoop

Eerder vertelde Cathalijne Dortmans, lid van de spoedcommissie voortgang herstel toeslagen, aan Binnenlands Bestuur dat gemeenteambtenaren ongemak voelen bij het opeens voeren van ruimhartig beleid, terwijl het uitgangspunt lang schaarste is geweest. Dat ging specifiek over de uitzonderingspositie van toeslagenouders, maar Van den Anker ervaart dat ambtenaren sowieso niet makkelijk maatwerk leveren. ‘We horen heel vaak dat de gemeente geen precedent wil scheppen. Dat als ze voor één iemand snel hulp regelen, of voor één schrijnend geval snel een sociale huurwoning bijvoorbeeld, dat ze dat dan voor iedereen moeten doen.’

Rechtsongelijkheid

‘Of ze zeggen: er zijn nog schrijnendere gevallen dus dit geval moet even wachten. En de inwoner moet daar maar begrip voor hebben. Dat is in onze ogen onbehoorlijk bestuur. Door de schaarste die er is, in het sociaal domein en bijvoorbeeld wat betreft sociale huurwoningen, is er daardoor een hele ongemakkelijke situatie ontstaan. Gemeenten moeten kiezen wie ze helpen, uit een groep die allemaal recht heeft op hetzelfde. Daardoor is er op grote schaal sprake van rechtsongelijkheid.’

Podcast

Om aandacht te vragen voor het onderwerp is de ORR eind vorig jaar een podcast gestart, genaamd ‘Wat zeg je?!’. De derde aflevering, met als gasten Carlijn Vervoort, directeur van Stichting Je Goed Recht, en Michiel van Nispen, Tweede Kamerlid voor de SP, gaat over ‘je recht halen’ als inwoner en wat er politiek nodig is om het recht toegankelijker te maken voor iedereen. ‘Ik zou graag zien dat rechtshulp overal beschikbaar is’, zegt Van den Anker. ‘Je moet als inwoner als het ware ergens om de hoek kunnen binnenwandelen om ondersteuning te kunnen krijgen.’