Drang en dwang

Het dominante gebruik van de begrippen jeugdbescherming en jeugdreclassering (JB/JR) in de discussies over transitie en transformatie van de jeugdzorg kan de gemeenten op het verkeerde been zetten bij de beslissingen die zij als toekomstige opdrachtgevers binnenkort gaan nemen over de nieuwe vormgeving.

Goede beslissingen moeten gebaseerd zijn op inhoudelijke ontwerpcriteria als aard van de doelgroep, maximaal voorkomen van onnodig beroep op dure jeugdzorg en natuurlijk het zo snel mogelijk weer veilig stellen van kinderen die slachtoffer zijn van kindermishandeling.

Het spreken in termen van JB/JR kan al snel tot de conclusie leiden dat deze taken afzonderlijk georganiseerd moeten worden, terwijl het in essentie slechts om juridische middelen gaat en niet om inhoudelijke ontwerpcriteria en doelstellingen. Neem daarbij de landelijke eis dat alleen justitiële jeugdzorgtaken gecertificeerd hoeven te worden en de kans is groot dat gemeenten dit vertalen in een keuze voor regionaal georganiseerde gespecialiseerde JB/JR instellingen. Dat zou een historische fout zijn die de inhoudelijke ambitie om het beroep op de gedwongen jeugdzorg terug te dringen eerder verder weg dan dichterbij zal brengen.

Vanuit de inhoud geredeneerd is een onderscheid in doelgroepen veel relevanter. Als het gaat om de meest complexe gezinnen met meervoudige problematiek, gaat het dan om het onderscheid tussen gezinnen die probleeminzicht hebben en gemotiveerd zijn tot het zelf zoeken en aanvaarden van hulp en gezinnen die dat inzicht en die motivatie niet hebben. Waar die grens precies ligt, is niet 100% objectief vast te stellen. Maar het moment dat er door professionele melders (school, politie, huisarts, ziekenhuis, kinderopvang, CJG) een zorgmelding gedaan wordt kan als betrouwbaar signaal worden beschouwd dat sprake is van opvoedkundig onmachtige ouders die niet willen en/of kunnen zorgen voor een veilige opvoedsituatie voor hun kinderen. Het feit dat de zorgmelding gedaan wordt door een professionele melder (veelal na intercollegiale consultatie in zorgadviesteams, CJG’s en veiligheidshuizen en in de toekomst steeds meer in integraal werkende lokale jeugdzorgteams) betekent ook dat de laagdrempelige geheel vrijwillige hulpverlening er niet in geslaagd is om samen met het gezin een veilige opvoedsituatie te realiseren.

Als in die situaties direct gekozen wordt voor de route naar een gedwongen maatregel dan zal het aantal ondertoezichtstellingen en uithuisplaatsingen verder gaan stijgen, terwijl de ervaring nu leert dat de huidige Bureaus Jeugdzorg (BJZ’s) er na een zorgmelding in circa 75% van de gevallen in slagen een gedwongen maatregel te voorkomen. Dat lukt de BJZ’s, omdat ze over medewerkers beschikken die gespecialiseerd zijn in het alsnog motiveren tot meewerken van deze meest complexe doelgroep onder de schaduw van een dreigende verderstrekkende maatregel. Steeds meer gaan BJZ’s over tot het inzetten van integraal werkende gezinsmanagers die op basis van het principe 1 gezin, 1 plan, 1 medewerker casemanagement in het “gedwongen vrijwillige” (drang) kader en het JB/JR (dwang) kader combineren ten behoeve van deze zwaarste doelgroep. Daarmee wordt ook de aanwas van nieuwe JR cliënten (de jongere broertjes en zusjes) voorkomen. Ook wordt continuïteit in begeleiding geboden wanneer toch tijdelijk een gedwongen maatregel door de kinderrechter wordt opgelegd tot het moment dat het gezin weer op eigen kracht, eventueel verder ondersteund in het vrijwillig kader, verder kan. Gedwongen maatregelen kunnen ook sneller worden afgesloten, omdat gezinsmanagers in drang kader samen met het gezin kunnen werken aan weer op eigen benen staan.

De eerste signalen wijzen uit dat gezinsmanagers er in het drangkader steeds beter in slagen om te voorkomen dat niet willen/niet kunnen gezinnen in het dwangkader terecht komen en als ze daar toch in komen daar sneller weer uit kunnen stromen. Dat komt omdat het specialisme van goed kunnen omgaan met onmachtige ouders niet zozeer iets te maken heeft met het vak van jeugdbescherming en jeugdreclassering, maar met het zijn van een goede gezinsmanager voor de zwaarste doelgroep van de jeugdzorg. In dit verband verdient het ook ten zeerste aanbeveling om de landelijk verplichte certificering niet te beperken tot het justitiële kader. Je wilt als gemeente toch vooral kunnen beschikken over een gecertificeerde organisatie die onnodig beroep op het gedwongen kader kan voorkomen danwel zo kort mogelijk laat duren?

Gelukkig laat de nieuwe concept jeugdzorgwet de ruimte voor gemeenten om de verstandige beslissing te nemen ten aanzien van het geïntegreerd begeleiden van opvoedkundig onmachtige gezinnen door gecertificeerde dwang/drang organisaties. Hopelijk laten gemeenten zich door het dominante gebruik van niet inhoudelijke categorieën als jeugdbescherming en jeugdreclassering niet op het verkeerde zeer kostbare been zetten.

Erik Gerritsen