Nauwelijks ruimte voor maatwerk bij kostendelersnorm

Op papier is maatwerk dé manier om te voorkomen dat mensen als gevolg van bijstandsregels op straat komen te staan. In schrijnende gevallen zou de gemeente de regels buiten werking moeten stellen. Maar dat gebeurt in de praktijk bijna nooit.

Wondermiddel
Als het gaat om de kostendelersnorm, is maatwerk is het toverwoord. De kostendelersnorm, die bepaalt dat een bijstandsuitkering steeds lager wordt naar mate de ontvanger met meer mensen op één adres woont, maakt het delen van een woning onaantrekkelijk. Daardoor kan de regeling bijdragen aan dakloosheid. In principe kunnen gemeenten in dat soort kritieke gevallen de kostendelersnorm buiten werking stellen. Het rijk, de wetgever, draagt daarom maatwerk aan als het wondermiddel om ongewenste gevolgen van de kostendelersnorm, zoals dakloosheid, te voorkomen.

Ingewikkeld
Maar gemeenten geven aan dat die ‘maatwerkoplossing’ te ingewikkeld is in de uitvoering. Bovendien is het voor bijna alle gemeenten onbekend hoe vaak er daadwerkelijk een uitzondering wordt gemaakt. En bij de gemeenten die het wel weten, blijft het bij minimale aantallen.

Knelpunten
Dat blijkt uit een rondgang van Binnenlands Bestuur onder alle 44 centrumgemeenten, die een regierol hebben in de aanpak van dakloosheid. In totaal droegen 25 centrumgemeenten bij aan het onderzoek. Een flinke meerderheid van 63 procent, waaronder alle G4-gemeenten, ervaart knelpunten in het toepassen van maatwerk bij de kostendelersnorm. Dit ondanks dat de meeste gemeenten al wel gebruikmaken van een speciale handreiking die het toepassen van maatwerk makkelijker zou moeten maken.

Niet geregistreerd
Wat ook opvalt is dat zo goed als geen van alle gemeenten met zekerheid kan zeggen hoe vaak er in het kader van maatwerk een uitzondering op de kostendelersnorm wordt gemaakt. De meeste gemeenten geven aan dat dit niet wordt geregistreerd. En bij de gemeenten die er wel iets over kunnen zeggen, of een inschatting maken, zijn de aantallen niet overweldigend. Zo ging het in Arnhem het afgelopen jaar om 23 gevallen. Utrecht gokt op 20 tot 25 en Den Haag komt uit op een inschatting van ongeveer 10 personen. Andere gemeenten geven antwoorden als ‘zelden of nooit’ (Doetinchem) en ‘niet vaak’ (Heerlen).

Haagse bubbel
Dat de maatwerkoplossing in de praktijk tekortschiet, was op basis van signalen uit het werkveld al te verwachten. Dat beaamt Esmé Wiegman, de directeur van Valente, de branchevereniging voor maatschappelijke opvang: ‘Wij hebben hetzelfde beeld, dat maatwerk weinig bekend is en weinig wordt toegepast.’ Marleen van der Kolk, programmamanager bij Stichting Zwerfjongeren Nederland, sluit zich daarbij aan: ‘Deze uitkomst verbaast me helemaal niet, en dat is een ontzettende doorn in het oog. In onze Haagse bubbel hebben we bedacht dat maatwerk op papier goed werkt, maar de praktijk is veel weerbarstiger.’

Tekst loopt door onder afbeelding. 


Weinig ruimte
Hoe komt het dat maatwerk nog niet van de grond komt? Uit de rondgang blijkt dat gemeenten te weinig wettelijke ruimte ervaren om maatwerk toe te passen. ‘De kostendelersnorm in de huidige vorm, is een ingewikkelde regeling voor burgers en medewerkers’, zegt de gemeente Utrecht. ‘Alleen in bijzondere situaties kan er tijdelijk een uitzondering worden gemaakt. De ruimte is echter beperkt.’ Dat beaamt de gemeente Hoorn: ‘De regeling is star en kent, behoudens de crisissituaties, weinig tot geen ruimte om af te wijken van de standaard.’

Willekeur
Maar ook de mogelijkheid om in crisissituaties af te wijken, is niet altijd voldoende, voegt Deventer toe: ‘We weten vaak pas dat er sprake is van een crisissituatie als al het een en ander geëscaleerd is en de jongere op straat staat.’ Bovendien vraagt maatwerk veel van de gemeentelijke organisatie. ‘Maatwerk heeft als keerzijde dat je tijd nodig hebt om casussen met elkaar af te stemmen omdat je wilt voorkomen dat willekeur ontstaat’, aldus de gemeente Amsterdam.

Afschaffing
Kortom: gemeenten zien sociale problematiek ontstaan als gevolg van de kostendelersnorm, maar hebben te weinig mogelijkheden om in te grijpen. Geen wonder dat bijna alle gemeenten pleiten voor aanpassing of afschaffing van de kostendelersnorm.

Een uitgebreidere versie van dit artikel is verschenen in Binnenlands Bestuur nummer 11. Dit is het tweede deel in een serie over hoe gemeenten omgaan met de kostendelersnorm en de jongerennorm in de bijstand. In het volgende deel: is de jongerennorm net zo omstreden als de kostendelersnorm? Lees hier het eerste artikel terug.