SyRI grootste privacyschender 2019

SyRI, het omstreden opsporingssysteem voor uitkeringsfraude, kreeg een Big Brother Award: een ironische prijs voor privacyschending, bedacht door beweging Bits of Freedom. ‘Het was geen moeilijke keuze,’ zegt jurylid Cihan Ugural.

Digitale laars
SyRI, of Systeem Risico Indicatie, is een instrument dat door overheden gebruikt kan worden om mogelijke uitkeringsfraudeurs op te sporen. Bits of Freedom, een beweging die zich inzet voor internetvrijheid en dit jaar haar twintigjarig bestaan viert, beloonde het systeem met een award bedoeld voor personen, bedrijven en overheden die privacyrechten aan hun ‘digitale laars’ lappen. De prijs werd afgelopen vrijdag, samen met twee andere awards, uitgereikt tijdens de feestelijke Big Brother Awards.

Niet goed opgelet
Met behulp van SyRI kunnen gemeenten en instanties als het UWV en de Belastingdienst een risicoanalyse laten maken van een bepaald gebied. Het systeem wijst een aantal adressen aan waar het risico op uitkeringsfraude hoog zou zijn, waarna de gemeente zelf nader onderzoek uit kan voeren. Het systeem kan daarbij gebruik maken van allerlei persoonsgegevens. De Raad van State constateerde dat er ‘nauwelijks een persoonsgegeven te bedenken is dat niet voor verwerking in aanmerking komt.’ VN-rapporteur Philip Alston oordeelde onlangs dat SyRI Nederlanders met lage inkomens discrimineert. Het systeem werd in 2013 door de Tweede Kamer goedgekeurd zonder debat of stemming. Achteraf lijkt het erop dat veel Kamerleden niet op zaten te letten.

Uitkeringsfraude verwaarloosbaar
Cihan Ugural, campagneleider bij de FNV, zat in de jury voor de Expertprijs die SyRI won. ‘Het was geen moeilijke keuze’, licht hij toe. Mensen met een uitkering worden al slecht bejegend door de overheid, vindt hij, en SyRI komt daar nog eens bovenop. Bovendien is de omvang van uitkeringsfraude relatief verwaarloosbaar. Bij de prijsuitreiking liet hij een grafiek zien waaruit blijkt dat uitkeringsfraude maar een fractie bedraagt van de totale fraude die er wordt gepleegd in Nederland. Met belastingfraude is bijvoorbeeld bijna honderd keer zoveel geld gemoeid.

Datahonger
Ook Rejo Zenger, beleidsadviseur bij Bits of Freedom, wijst erop dat de kosten van SyRI niet in verhouding tot de opbrengsten staan. Niet alleen kost SyRI veel geld, terwijl het vooralsnog nog geen enkele fraudeur opgespoord heeft, het kost ons ook veel vrijheid, aldus Zenger. In een democratische rechtsstaat gaan we in principe uit van onschuld, maar op deze manier worden mensen als ‘verdacht’ aangemerkt voordat dat het duidelijk is of ze iets fout gedaan hebben. Hij ziet het als een symptoom van een groter probleem: een overheid met oneindige datahonger. ‘Dit is een reflex van een overheid die denkt dat technologie en data de oplossing zijn, en vervolgens op zoek gaat naar een probleem om op te lossen.’

Dataverzameling dient een ‘hoger doel’
Staatssecretaris Tamara van Ark was uitgenodigd om de prijs in ontvangst te nemen, maar kon niet aanwezig zijn. Ze reageerde wel via een videoboodschap. Ze wees onder andere op het ‘hogere doel’ dat het gebruik van de persoonsgegevens dient, waarmee ze in de zaal vooral cynisch gelach oogstte. Ugural vindt haar reactie ‘teleurstellend’, Zenger noemt het ‘losgeweekt van de realiteit’.

Bodemprocedure
Eerder dit jaar berichtte de Volkskrant dat SyRI werd gebruikt in Capelle aan den IJssel, Eindhoven, Haarlem en Rotterdam. FNV-campagneleider Ugural voegt aan dat lijstje nog de gemeenten Beverwijk, Rhenen, Tynaarlo en Veenendaal toe. De gemeente Rotterdam stopte in juli van dit jaar met de onderzoeken omdat het volgens burgemeester Aboutaleb ‘te onduidelijk’ was of het systeem voldoet aan privacywetgeving. Inmiddels is er een bodemprocedure aangespannen door een ‘privacy-coalitie’ bestaande uit onder andere Stichting Platform Bescherming Burgerrechten, FNV Uitkeringsgerechtigden en auteurs Tommy Wieringa en Maxim Februari. De rechtbank Den Haag doet op 5 februari 2020 uitspraak.

Ook een positieve prijs
Van Ark was niet de enige bestuurder die in de prijzen viel: minister Sander Dekker van Rechtsbescherming ontving de Publieksprijs voor zijn plannen om het Centraal Justitieel Incasso Bureau (CJIB) toegang tot persoonsgegevens te verlenen. Dekker nam de prijs wel persoonlijk in ontvangst. ‘Vast niet bedoeld als compliment’, twitterde hij. De derde en laatste award van de avond was wél positief bedoeld: de Felipe Rodriguez Award. De eervolle onderscheiding ging naar internetpionier Marleen Stikker, die de Waag Society oprichtte en onlangs het boek ‘Het internet is stuk’ uitbracht.