Aanzet tot wegwerken drempels

De Tweede Kamer heeft er onlangs mee ingestemd om het verbieden van discriminatie op grond van een handicap expliciet te noemen in artikel 1 van onze Grondwet, zoals voorgesteld door GroenLinks, D66 en PvdA. Een mooie stap, vinden belangenorganisaties. En nu ook nog de praktijk.

De dagelijkse praktijk komt voor mensen met een beperking vaak neer op overleven. Ploeteren, zoeken, tegen muren botsen, het niet meer weten. Vaak komt dat omdat de digitale wereld te snel gaat en het leven te ingewikkeld is.

‘Dat is het geval voor een groep van naar schatting 1,2 miljoen Nederlanders met een lichte verstandelijke beperking (lvb),’ zegt Yvon van Houdt, directeur van MEE NL, de landelijke vereniging voor advies en ondersteuning bij leven met een beperking. ‘Een lvb is iets wat je doorgaans op het eerste gezicht niet ziet. Mensen lijken mondig en vaardig genoeg om voor zichzelf te zorgen. De werkelijkheid is dat ze het zonder hulp nauwelijks redden. Een groot deel van de groep komt in een stapeling van problemen terecht. Uitbuiting, verslaving, schulden, criminaliteit. Zoals ik laatst in Trouw las: “45 procent van de mensen in detentie heeft een lichte verstandelijkee beperking”.’

Van Houdt is blij met de uitbreiding van wetsartikel 1 in de Grondwet, waardoor discriminatie op grond van handicap wordt verboden. Verschillende organisaties zoals met name belangenorganisatie Ieder( in) hebben er jarenlang voor gelobbyd. ‘Het lijkt symbolisch,’ zegt ze, ‘maar het vestigt de aandacht op de urgentie van het probleem. Er moet echt nog veel gebeuren voordat de inclusieve samenleving meer is dan een wensbeeld.’

Aan goede bedoelingen ontbreekt het niet. Nederland was in 2016 weliswaar een van de laatste landen die het VN-verdrag Handicap ratificeerde, het programma Onbeperkt meedoen dat de rijksoverheid twee jaar nadien lanceerde, heeft de doelen met aardig wat ambitie neergezet. Liefst 125.000 extra banen in 2026 voor mensen met een beperking. Meer samenwerking tussen bedrijven, gemeenten en scholen. Betere dienstverlening van het UWV. Iedereen doet mee!
‘Het is goed dat die ambities er zijn’, vindt Yvon van Houdt. ‘En er zijn een hoop initiatieven die navolging verdienen. Maar het gaat veel te langzaam.’

Verkokering

Een van de grootste problemen is de verkokering in financiering voor voorzieningen, zo zien niet alleen MEE en Ieder(in), maar onder andere ook de Nationale ombudsman en het College voor de Rechten van de Mens. Werk, wonen, openbaar vervoer, onderwijs, dagbesteding, sport en recreatie − alles komt uit een ander potje. Er zijn gevallen van mensen die een aangepaste woning hebben via de Wmo, maar hun appartementencomplex niet binnenkomen omdat de woningcorporatie en de gemeente niet samenwerken. ‘De mogelijkheden zijn er, maar worden niet samengebracht’, zegt Addie Stehouwer, ombudsman in Den Haag.

Stehouwer constateert dat de flexibiliteit voor maatwerk vaak ontbreekt. Zo kreeg zij vorig jaar 23 klachten over discriminatie op grond van een handicap (op een totaal van circa 200), waarvan de meeste over bejegening in verband met de mondkapjesplicht. Deze plicht was voor mensen met ademhalingsproblemen of bewegingsbeperkingen niet of moeilijk na te komen, maar handhavers waren hier niet op voorbereid en hielden vast aan het protocol. Vaker dan van slechte wil is er sprake van onwetendheid, merkt de ombudsman. ‘Veel klachten verdwijnen als deze partij op het gedrag is aangesproken en toegeeft dat er fouten zijn gemaakt. Daarom’, zegt ze, ‘is het heel belangrijk dat mensen klachten melden.’

Klachten kunnen gemeld worden bij een ombudsman, maar ook bij het College voor de Rechten van de Mens, dat toeziet op naleving van de mensenrechten in Nederland. Het College kan om een oordeel worden gevraagd. Dit is niet juridisch bindend, maar wel gezaghebbend, ook in het geval dat een rechtszaak wordt aangespannen bij vermeende discriminatie. In 2021 is het College 53 keer om een oordeel gevraagd, zo laat een woordvoerder van het College weten, 17 keer is de aanvrager in het gelijk gesteld. Maar ook in de gevallen dat dit niet gebeurde, hebben partijen hun gedrag of benadering bijgesteld.

Het College komt hoe dan ook genoeg schrijnende gevallen tegen als het gaat om discriminatie op basis van een handicap. In de jaarlijkse Monitorrapportage 2021 beschrijft het College de worsteling van mensen om passende hulpmiddelen te krijgen en behouden. Er is sprake van ambtelijke dogma’s, willekeur en zelfs bejegening die als vernederend wordt ervaren, bijvoorbeeld als mensen meerdere keren moeten bewijzen hulpmiddelen nodig te hebben. Een vrouw dreigde haar aangepaste auto in te moeten leveren toen ze haar opleiding voor een eigen bedrijf verruilde. Het was alsof ze gestraft werd voor haar zelfredzaamheid.

Toegankelijkheid

De grootste groep zal niet klagen. Dat is de groep mensen met een verstandelijke beperking. Die hebben iets anders aan hun hoofd. Eenzaamheid. Boosheid. Een eindeloos zoeken. De beperking van mensen is niet het probleem, stelt het VN-verdrag Handicap onomwonden. De beperking ontstaat door ontoegankelijkheid van de samenleving. Yvon van Houdt van MEE NL is het hier hartgrondig mee eens. Toegankelijkheid, vindt zij, is het sleutelwoord. ‘En dan gaat het niet alleen om de fysieke ruimte, dus gebouwen, parken, theaters en openbaar vervoer, maar ook om werk, dagbesteding, een sociaal leven en zorg. Allemaal zaken die ons welzijn bepalen. Wat vaak vergeten wordt: dit betekent ook toegankelijkheid van informatie. Op websites, in folders, brieven en gesproken informatie. Snappen mensen wat er wordt gezegd? Weten ze wat ze moeten weten? Denk aan de vaccinaties tegen corona. Een heleboel Nederlanders hadden geen idee hoe het zat.’

Er zijn veel mooie initiatieven, wil de directeur van MEE graag onderstrepen. Mensen met een lvb die worden uitgenodigd informatie van de gemeente te komen testen, zoals in Rotterdam. Leeuwarden dat in zogenoemde kampvuursessies met belanghebbenden knelpunten tackelt. Harderwijk, dat bij het bouwen van een nieuw gemeentehuis vanaf de ontwerpfase de hele kleurenwaaier aan mensen laat meebeslissen.

‘Dat is waar inclusie over gaat. Hoe beter je het aan de voorkant regelt, hoe blijer je inwoners zullen zijn. Maar voor we zover zijn als in, pakweg, Melbourne, dat in de stadsplattegrond meteen interactief alle voorzieningen voor mensen met een beperking opneemt, zal nog heel wat moeten gebeuren’, zegt Van Houdt. Dat geldt ook voor de arbeidsdeelname van deze groep. Ondanks alle ambities is die de laatste jaren nauwelijks verbeterd, en niet alleen door corona. Veel werkgevers willen wel, maar vinden aanpassingen en begeleiding toch te veel gedoe, zo blijkt uit onderzoek. Aan de andere kant zijn er veel kleinschalige initiatieven die op een landelijk momentum wachten. Zoals dat van software-ondernemer Sjoerd van der Maden, die in zijn Utrechtse bedrijf Specialisterren mensen met een bepaalde vorm van autisme tot software-tester opleidt om ze vervolgens in dienst te nemen.

Beschutte werkplekken (de nieuwe sociale werkplaatsen) in supermarkten, zorginstellingen, fabrieken, de glastuinbouw. Of in ateliers, zoals bij de Social Label Foundation in Den Bosch, die met bekende ontwerpers productlijnen op maat ontwikkelt voor mensen met beperkingen. ‘Het kan best,’ zegt mede-oprichter Simone Kramer. ‘Als je maar buiten de bestaande systemen durft te denken. Vanuit experimenten en pilots komt vroeg of laat een andere kijk op werk, leren en meedoen op gang.’

Bestuurlijke taak

Ombudsman Addie Stehouwer erkent de zware opgave die gemeenten hebben op dit gebied, maar wijst ook op hun bestuurlijke taak. ‘We hebben getekend voor het verdrag, dus het is geen keuze, maar een verplichting. Ga in gesprek,’ raadt zij gemeenten aan, ‘zoek samenwerking. Met bedrijven, organisaties, het onderwijs. Wees nieuwsgierig. En gebruik vooral ook de mogelijkheden om mensen te informeren met filmpjes en gesproken tekst.’ ‘Begin bij het begin,’ zegt Yvon van Houdt, ‘maak een soort foto. Welke groepen zijn er, hoe ziet hun leven eruit, wat zijn hun behoeften? Ga vooral van die behoeften uit, en niet van het aanbod. We moeten er alles aan doen om te laten zien dat ieder mens van waarde is.’