Halfslachtig en visieloos

Dit keer is het menens. Waar in het verleden ambtelijke reorganisaties zelden tot minder ambtenaren leidden, verdwenen vorig jaar bij de gemeenten 2.300 banen. De verwachting is dat er komende 3 jaar nog eens 10 duizend worden geschrapt. Bezuinigingen leiden nu daadwerkelijk tot kleinere overheden.

 

De afslankingen klinken spectaculair. Den Haag: minimaal 1050 banen minder. Utrecht: min 600. Vlaardingen: min 250 banen. In de praktijk hoeven ambtenaren zich nog weinig zorgen te maken. Ze komen terecht in soms jaren durende herplaatsingstrajecten.

 

‘De meeste reorganisaties verlopen niet heel anders dan de afgelopen 20 jaar’, zegt Marc Schoonhoven van advocatenkantoor Capra, dat veel gemeenten bij reorganisaties ondersteunt. ‘Vrijwel overal moet het zonder gedwongen ontslagen, is er een erg lange periode waarin ambtenaren worden begeleid naar een andere baan en houden ze na herplaatsing recht op een gelijkwaardig salaris. Het enige verschil is dat ambtenaren nu wel echt moeten meewerken aan herplaatsing.’

 

Dat weinig gemeenten voor gedwongen ontslag kiezen heeft ook een financiële reden. De gemeente draait zelf op voor de uitkeringen. Financieel is er dus met ontslagen weinig direct voordeel te behalen. Zonder ontslagen zijn gemeenten om af te slanken aangewezen op natuurlijk verloop in combinatie met een vacaturestop. Met het vergrijsde ambtenarenbestand levert dat al snel een forse banenreductie op.

 

Probleem is wel dat de vrijvallende functies niet gelijkmatig over de organisatie zijn verdeeld. Er moet dus intern worden geschoven. En niet alle vacatures kunnen worden ingevuld met mensen die elders in de organisatie overbodig zijn. ‘Iemand die goed achter de balie is, is niet per se goed achter een bureau’, zegt Eric van Zelm, directeur publieke dienstverlening en bestuur bij organisatieadviesbureau Hay Group. ‘Hoeveel opleiding je er ook in investeert.’

 

Onvrede

 

Ondanks de forse baanreducties is de kaasschaaf bij veel overheden het populairst. Tot onvrede van ondernemingsraden en vakbonden worden weinig principiële keuzes gemaakt. ‘Juist in deze tijd zou je verwachten dat gemeenten duidelijker kiezen wat hun kerntaken zijn’, zegt Bert de Haas, bestuurder bij AbvaKabo. ‘Je kunt nu immers met een helder verhaal naar de burger waarom je als overheid bepaalde taken niet meer kunt uitvoeren: geldgebrek.

 

Maar dat gebeurt nauwelijks. Er wordt gekozen voor halfslachtige oplossingen. Elke afdeling moet een beetje inleveren.” ‘Alleen maar zeggen dat je 10 of 20 procent minder mensen wilt is te makkelijk’, stelt Eric van Zelm van Hay. ‘Dan moet je wel aangeven wat je niet meer doet, wat je centraliseert of automatiseert. En eerlijk zijn over wat het oplevert. Je kunt de reproafdeling wel wegbezuinigen; als je vervolgens buitenshuis meer uitgeeft, schiet dat niet op.’

 

Ondernemingsraden maken zich bezorgd over de oplopende werkdruk. ‘Wij hebben per afdeling een taakstelling hoeveel banen er moeten verdwijnen’, zegt Guus Manuhutu, OR-voorzitter in Vlaardingen. ‘Dat legt stevige druk op de organisatie. Wij willen als OR wel meewerken aan een slankere organisatie, maar dan horen we ook graag welke taken we niet meer hoeven doen. Nu neemt het werk alleen maar toe, terwijl we met steeds minder mensen zijn.’

 

Spannender

 

Volgens AbvaKabo-bestuurder De Haas is het deze keer ‘spannender’ dan anders of gemeenten het gaan redden zonder gedwongen ontslagen. Zeker als er nog meer rijksbezuinigingen aan komen.

 

‘Er worden landelijk 10 duizend functies geschrapt. Al die mensen moeten worden herplaatst, maar dat lukt natuurlijk niet altijd. Met name bij grote gemeenten is een mismatch tussen vraag en aanbod. Er is een tekort aan hoger opgeleide ambtenaren, maar er wordt geschrapt in uitvoerende taken.’

 

Het wrange van de huidige reorganisaties is dat ze gemeenten op korte termijn uit de (financiële) brand helpen, maar op lange termijn voor problemen zorgen. De meeste organisaties moet rond 2014 zijn afgerond, voor de gemeenteraadsverkiezingen. Juist vanaf dat moment komt de grote uittocht van gepensioneerden in gemeenteland op gang. De afgeslankte overheden gaan mensen tekort komen, zeker als het Rijk meer taken gaat decentraliseren.

 

Om te voorkomen dat de aanwas van jong talent helemaal stilvalt, moeten gemeenten eigenlijk juist harder snijden in de organisatie, adviseert Eric van Zelm. ‘Als je nu meer bezuinigt dan strikt noodzakelijk, creëer je ruimte om te investeren in nieuwe mensen en in ICT. Met die ICT kun je je taken slimmer uitvoeren. En nieuwe mensen zijn nodig om te voorkomen dat de organisatie uit balans raakt. Door een harde vacaturestop krijg je een enorme prop in de organisatie.’

 

Een tweede nadeel van de huidige manier van reorganiseren via natuurlijk verloop is dat reorganisaties heel lang voortslepen. ‘Met zo’n herplaatsingtraject is soms wel 3 jaar gemoeid’, zegt Marc Schoonhoven van Capra. ‘Zo blijft de onzekerheid in de organisatie voortleven.’ Schoonhoven vindt de lange duur van reorganisaties ‘niet meer van deze tijd’.

 

‘Overheden zijn flexibeler en professioneler geworden, maar de sociale statuten zijn daarbij achtergebleven. Die zijn nog gebaseerd op starre organisaties en oude opvattingen over weinig flexibele ambtenaren. De sociale statuten zijn soms al 20 tot 30 jaar oud. Maar baangarantie en inkomenszekerheid zijn niet meer van deze tijd. Als je een baangarantie biedt, mag je best verwachten dat een ambtenaar in een nieuwe functie tijdelijk wat minder verdient; als hij maar mogelijkheden heeft om weer naar zijn oude niveau te groeien.’

 

Sneller reorganiseren

 

Schoonhoven vindt dat in de huidige economische situatie gemeenten juist sneller moeten reorganiseren om flexibeler organisaties op te bouwen. Dat is ook hard nodig om straks de vertrekgolf op te vangen. ‘Na de reorganisaties dreigen personeelstekorten. Daar moet je nu op inspelen door je organisatie anders in te richten. Ga meer samenwerken met andere overheden. Stel regionale specialistenpools samen met mensen waarvoor je als gemeente maar af en toe werk hebt, maar die je gezamenlijk een volledige baan kunt geven.’

 

Dat advies sluit aan bij wat AbvaKabo en CNV Publieke Zaak in Limburg en Noord-Brabant doen. De vakbonden willen met meerdere gemeenten één regionaal sociaal plan afsluiten, waarbij gemeenten nauwer samenwerken op personeelsgebied. Boventallig personeel kan dan worden uitgewisseld en specialisten kunnen gezamenlijk worden aangenomen. Zo kunnen gedwongen ontslagen worden voorkomen en kan de externe inhuur worden beperkt.

 

De provincie Limburg en de gemeenten Venray, Helmond en Maastricht hebben al onderdelen van het sociaal plan overgenomen, zegt AbvaKabo-bestuurder Gian Kerstges. Maar de bonden hebben het sociale plan vooral uit defensieve overwegingen opgesteld. ‘We zien bij de huidige sociale plannen weinig langetermijnvisie en soms te soepele ontslagbepalingen. Daaraan willen we hiermee het hoofd bieden.’

 

Topfuncties

 

Vrijwel alle reorganiserende gemeenten willen bezuinigen op managers en overhead. De gemeente Utrecht heeft zelfs een norm opgesteld voor het minimum aantal werknemers per leidinggevende. Maar van de mooie voornemens om in dure topfuncties te snijden komt landelijk weinig terecht, zo wordt geconstateerd in de Monitor Gemeenten 2010.

 

Vorig jaar gaf een baas gemiddeld leiding aan 14 medewerkers. Een jaar eerder waren dat er nog 15. ‘Het lijkt erop dat vacaturestops en het niet verlengen van tijdelijke contracten meer gevolgen heeft voor uitvoerende functies dan voor leidinggevende functies’, is het onderkoelde commentaar in de Monitor.  

---

Vlaardingen: natuurlijk verloop
De gemeente Vlaardingen gaat in 3 jaar tijd van 700 naar 570 fte’s, als onderdeel van een bezuiniging die 17 miljoen euro moet opleveren. Elke baan minder bespaart de gemeente zo’n 60 duizend euro. Het vorige college had plannen om tussen 2014 en 2018 nog eens 120 banen te schrappen, maar daarover is nog geen besluit genomen. Vlaardingen wil gedwongen ontslagen voorkomen. ‘Met de dreiging van gedwongen ontslagen krijg je je medewerkers niet mee in zo’n reorganisatie’, verklaart gemeentesecretaris Cees Kruyt.

 

Het uitgangspunt van het project ‘lean’ is dat afdelingen zelf bekijken hoe de organisatie efficiënter kan. Eigen medewerkers zijn opgeleid om met collega’s vast te stellen waar kan worden bezuinigd. Vlaardingen zoekt daarnaast meer samenwerking met buurgemeenten Schiedam en Maassluis.

 

De ambtenaren die overbodig worden, komen terecht in de verplichte herplaatsingsregeling. Er is 2 miljoen euro per jaar gereserveerd voor opleidingen voor herplaatsers. Vlaardingen wil de baanreductie vooral bereiken door natuurlijk verloop. Dat heeft nu al een ‘winst’ van dertig banen opgeleverd. Daarnaast is de verwachting dat zo’n twintig ouderen vervroegd met pensioen gaan, waar een vertrekregeling bovenop is gezet. Ambtenaren die meewerken aan vertrek hebben recht op bijstand van een adviseur die de financiële consequenties doorrekent. Begin dit jaar is Vlaardingen van een 32-urige naar een 36-urige werkweek overgestapt. Per fte kan meer werk worden verricht, wat het eenvoudiger maakt om banen te schrappen zonder dat taken verdwijnen.

 

Voor de hele reorganisatieperiode is een vacaturestop afgekondigd waarop geen uitzonderingen mogelijk zijn. ‘We proberen de organisatie met stagiairs van nieuwe impulsen te voorzien’, aldus Kruyt. ‘Over een paar jaar hebben we wellicht weer meer mensen nodig vanwege de overheveling van taken van het Rijk naar de gemeente, maar nu is deze reorganisatie onvermijdelijk.  

---

Nijmegen: ontslagen niet uitgesloten
‘Ik hoop dat het zonder ontslagen kan’, zegt de Nijmeegse wethouder Hannie Kunst over de reorganisatie in haar gemeente. Nijmegen wil in 2014 een structurele bezuiniging van 30 miljoen euro verwezenlijken. Eenderde van dat bedrag komt uit snijden in de organisatie. Er verdwijnen 190 fte’s. De reorganisatie loopt al enkele jaren, maar is verhevigd door de bezuinigingen op het beleidsterrein werk en inkomen. ‘Als er straks nog meer bezuinigingen komen, gaan we het zonder ontslagen niet meer redden.’

 

Tot 1 januari hebben alle mensen die worden ‘herschikt’ werkgarantie. De herschikkers kunnen elders bij de gemeente terechtkomen, maar ook bij andere (semi-)overheidsinstellingen in de regio, zoals het ziekenhuis, de universiteit en andere overheden. Daarmee zijn afspraken gemaakt. De meeste mensen verdwijnen bij de afdeling Werk&Inkomen, waar een overschot is aan klantmanagers. Bij afdelingen waar meer dan tien mensen vertrekken, wordt per leeftijdsgroep gesneden.

 

Volgens Kunst ligt de reorganisatie op schema. Er zijn al dertig banen geschrapt. Er zit nog niemand in de wachtgeldregeling. Nijmegen wil zoveel mogelijk fte’s kwijtraken via natuurlijk verloop. De gemeente heeft een selectieve vacaturestop. Alleen de directieraad kan besluiten dat een vacature extern mag worden ingevuld. Ook is er één centraal punt voor externe inhuur. Nijmegen wil daarop 30 procent bezuinigen.

 

De reorganisatie heeft gevolgen voor de dienstverlening, aldus Kunst. ‘We gaan terug naar onze wettelijke taken. De gemeente wordt minder dienstverlenend. Onze klantmanagers op Werk&Inkomen begeleidden vroeger mensen met schulden. Dat doen we nu niet meer.’

 

Nijmegen wil elk jaar 120 tot 130 stagiairs aantrekken, ook al zijn hun vooruitzichten op een vaste baan klein. ‘Dan kunnen jongeren zien dat we als gemeente leuk werk hebben en interessante secundaire arbeidsvoorwaarden. Over een paar jaar komen ze vast wel weer terug. Dan hebben we ze ook nodig, want we voorzien nu al een enorme uitstroom door de vergrijzing.’  

---

Den Haag: tot 2013 geen ontslagen
Den Haag heeft momenteel 7.510 fulltime banen. Dat zijn er over 3 jaar zo’n 6.000, verwacht wethouder Rabin Baldewsingh. ‘Er liep al een efficiencyslag die structureel 48 miljoen euro moet opleveren. Dat zijn 550 fte’s minder. Daar komen de bezuinigingen overheen. We schatten nu dat die ongeveer 500 banen kosten. We weten nog niet welke effecten rijksbezuinigingen op reïntegratie en inburgering gaan hebben.’

 

De banen die verdwijnen worden gelijkmatig over alle vijf de diensten verdeeld. De extra bezuinigingen treffen vooral sociale zaken, stedelijke ontwikkeling en onderwijs, cultuur en welzijn. De bezuinigingen hebben effect op de dienstverlening. Welzijnslocaties en bibliotheekvestigingen worden gesloten, loketfuncties geautomatiseerd.

 

Tot 1 januari 2013 kan Den Haag niemand ontslaan. Voor die tijd moeten zoveel mogelijk ambtenaren een nieuwe plaats hebben gevonden, intern of extern. Den Haag reserveerde 50 miljoen voor het begeleiden van mensen naar een nieuwe baan of eigen bedrijf. ‘We willen een reorganisatie met een sociaal gezicht.’

 

Door natuurlijk verloop verdwijnen er de komende 4 jaar 525 banen. ‘Te weinig om de totale krimp op te vangen. Bovendien willen we ook mensen blijven aannemen. Er moet nieuw bloed in de organisatie stromen. Daarom handhaven we het traineeprogramma. Als straks de babyboomers uitstromen, hebben we nieuwe mensen hard nodig.’  

---

Noord-Brabant: herorganisatie
De ‘herorganisatie’ van de provincie Noord- Brabant, zoals gedeputeerde Bert Pauli het noemt, is niet ingegeven door bezuinigingen. Van de 1.390 fte’s blijven er 1.000 over, maar de begroting is ongewijzigd. De strategie verandert. ‘We willen met minder mensen meer beleid maken’, zegt Pauli. ‘Binnen onze kerntaken ruimte, economie, natuur en cultuur.’

 

Brabant wil dat ambtenaren ondernemender en creatiever worden. Ze krijgen een ruimer mandaat, maar doen niet langer alles zelf. ‘We gaan werken met een harde en goede kernbezetting. We zullen vaker samenwerking zoeken en voor heel specifieke functies gaan we specialisten van buiten inhuren.’

 

Eenderde van de opgeheven banen in Noord- Brabant wordt overgenomen door regionale uitvoeringsdiensten, het restant verdwijnt doordat taken worden afgestoten en door efficiënter werken. Het nieuwe provinciehuis wordt ingericht op de flexibelere organisatie. Gedwongen ontslagen zullen er niet vallen. Ook gedwongen herplaatsing wordt zoveel mogelijk vermeden. De afslanking moet plaatsvinden door natuurlijk verloop en vrijwillige aanmelding voor nieuwe functies.

 

‘Veel functies krijgen nieuwe omschrijvingen. Het is onze bedoeling dat mensen worden verleid naar die functies te solliciteren.’ Volgens Pauli verloopt de reorganisatie die nu een jaar bezig is naar wens. ‘Omdat er geen ontslagen vallen, kunnen mensen zich concentreren op de positieve kant. Ruimere mandaten en meer creativiteit.’ 

---

Utrecht: minder leidinggevenden
Een reductie van het personeelsbestand met 15 procent, halvering van de externe inhuur en mogelijke verzelfstandiging van diensten en instellingen. De ambtenaren in de gemeente Utrecht staat veel te wachten. Er verdwijnen zo’n 660 fte’s, waarvan iets minder dan de helft waarschijnlijk via ontslagen. ‘We zijn nu met de invulling van het plan bezig’, zegt wethouder Jeroen Kreijkamp.

 

 Van de geplande 48 miljoen bezuinigingen op de gemeentelijke organisatie moet 15 miljoen worden behaald door beperking van de overhead. Het aantal leidinggevenden moet terug: minimaal 19 mensen per leidinggevende. ‘En aan die norm gaan we ons houden.’

 

Het percentage ambtenaren dat binnen de gemeente van functie verandert, bedraagt nu jaarlijks 4 procent. Dat moet naar 10 tot 12 procent. Sinds april vorig jaar is er een selectieve vacaturestop. Door die maatregelen zijn er al zo’n tachtig banen vervallen. In totaal reserveerde de gemeente 16 miljoen voor frictiekosten. ‘We verwachten dat ongeveer 10 procent van de driehonderd mensen die we niet kunnen herplaatsen binnen de gemeenten onbemiddelbaar is, en dus een beroep zal doen op een uitkering. En die kosten moeten we zelf dragen.’

 

Ook in Utrecht begint in 2015 de grote uitstroom van oudere ambtenaren. De bezuinigingen vereisen voor die tijd al actie, stelt Kreijkamp. ‘Maar we willen voorkomen dat we medewerkers kwijtraken, die we een half jaar later weer nodig hebben.’  

---

Tips voor de overbodige ambtenaar
* Maak optimaal gebruik van de opleidingsmogelijkheden die binnen reorganisatietrajecten worden aangeboden
* Eis maatwerk bij de begeleiding
* Kijk in het sociaal statuut wat je rechten zijn en de termijnen waarbinnen beslissingen moeten worden genomen
* Schakel OR en/of vakbond in als je het niet eens bent met beslissingen over je eigen functie
* Maak gebruik van (goede) functiebeoordelingen in het verleden om je eigen baan te verdedigen
* Wees je er van bewust dat veel functies veranderen of zelfs verdwijnen door digitale dienstverlening
* Een lagerbetaalde functie met duidelijke carrièremogelijkheden is te verkiezen boven een gelijkwaardige functie met gelijke betaling
* Door gebruik te maken van alle beroep- en bezwaarmogelijkheden kun je herplaatsing en eventueel ontslag vertragen. Dat kan een aantrekkelijker vertrekregeling opleveren, maar bedenk wel dat gemeenten momenteel krap bij kas zitten en dat een langdurig traject emotioneel zwaar is
* Keuzepensioen kan een interessant alternatief zijn om eerder te stoppen met werken