Haagse kijk op realiteit in Heerlen

Achter de balie van een van de Heerlense politiebureaus werkt een oud-douaneman. Jarenlang was hij een vat vol kennis voor zijn collega’s. Tot hij een herseninfarct kreeg en zijn kennis in luttele minuten verschrompelde. Hij raakte arbeidsongeschikt, duikelde in de bijstand en vond na een lange worsteling een vrijwilligersbaan op het politiebureau. Daar runt hij nu met vier lotgenoten bij toerbeurt de balie. Wethouder Riet de Wit ontmoette de oud-douaneman op een van haar rondes door de stad.

‘Zoals hij zijn er velen die we met z’n allen vooruit zouden kunnen helpen’, zegt De Wit (economie, werk en onderwijs, SP). Het is volgens haar goed dat vergelijkbare groepen voortaan gelijk worden behandeld. De verschillen tussen werkzoekenden in de bijstand en jong-gehandicapten in de Wajong zijn soms akelig klein. De beoogde wet Werken naar vermogen (zie ook kader hieronder) maakt een einde aan de verkokering, constateert De Wit. ‘Het is een goed uitgangspunt dat zoveel mogelijk mensen aan de slag gaan en dat alle betrokken partijen daar gezamenlijk aan werken.’ Daags na het VNG-congres over het veelbesproken bestuursakkoord (vorige week in Ulft, zie ook artikel Lokale partijen lobbyen via VNG) zoomen we in op Heerlen.

Evenals het gros van de leden van de Vereniging van Nederlandse Gemeenten verwierp de Limburgse stad vorige week paragraaf 6.1 over Werken naar vermogen. Ook Heerlen vindt dat te fors wordt bezuinigd op de sociale werkvoorziening en de re- integratie van kansarme werklozen. Als het aan het kabinet-Rutte ligt, slinkt het landelijke budget in twee volle kabinetsperiodes van ruim 3,6 tot pakweg 1,8 miljard euro (zie ook onderstaande grafiek). Volgens het leeuwendeel van de gemeenten maakt deze bezuiniging de beoogde plannen onuitvoerbaar.

Wethouder De Wit trof VVD-staatssecretaris Paul de Krom van Sociale Zaken en Werkgelegenheid vorige week op twee bijeenkomsten. Ze luisterde nauwlettend naar zijn woorden en dacht: ‘Als jij denkt dat het allemaal zo makkelijk kan, doe het dan zelf maar.’

Kolenmijnen

Heerlen is een moeilijk te besturen stad. De lokale economie is de sluiting van de kolenmijnen eigenlijk nooit helemaal te boven gekomen. De werkloosheid is er groot. Armoede wordt van generatie op generatie overgedragen. Van de 89 duizend Heerlenaren behoren er bijna 8 duizend tot de doelgroep van de wet Werken naar vermogen. Ruim 4.200 Heerlenaren leven van de bijstand, 1.800 mensen krijgen een Wajong-uitkering en eveneens 1.800 mensen werken bij de sociale werkvoorziening.

Sw-bedrijf Licom is zelfs het grootste bedrijf in de stad. De Wet werken naar vermogen dwingt de leden van de genoemde groepen meer op eigen benen te staan. Ondanks lichamelijke, verstandelijke of sociale beperkingen kunnen de meesten in principe reguliere arbeid verrichten. Nu de economie voorzichtig aantrekt en de babyboomers van hun pensioen gaan genieten, zullen hun kansen de komende jaren waarschijnlijk groeien. En dat is maar goed ook. De kosten voor de bijstand stijgen nu nog kwartaal na kwartaal. Het aantal Wajongers schiet bij ongewijzigd beleid door het plafond. En de wachtlijst voor de sociale werkvoorziening is alleen al in Heerlen aangezweld tot duizend mensen, deels uit Heerlen, maar ook uit Kerkrade en de andere gemeenten in de regio Parkstad Limburg.

Licom-directeur Herman Vrehen kan begrijpen dat buitenstaanders verbaasd zijn als ze horen dat de sociale werkvoorziening het grootste bedrijf van Heerlen is. ‘We hebben inderdaad een flinke omvang’, zegt Vrehen, oud-gedeputeerde voor het CDA in Limburg. Met de wijsheid van nu zou zijn organisatie in het verleden mogelijk meer medewerkers naar het reguliere bedrijfsleven hebben geleid. Het ligt in elk geval in de bedoeling dat in de toekomst meer mensen doorstromen, zodat alle mensen op de wachtlijst een plek kan worden geboden. Vrehen: ‘Het kan altijd beter. Het is een mooi streven dat iedere medewerker het voor hem hoogst haalbare bereikt.’

Misvatting

Wat de Licom-directeur tegenstaat, is het valse beeld dat alle sw-medewerkers in een beschutte omgeving werken. ‘De kabinetsplannen zijn gebaseerd op de misvatting dat alle medewerkers bij Licom en de andere sw-bedrijven in grote dozen aan de randen van de stad beschut hun werk doen. Niets is minder waar. Het is een volstrekt verouderd beeld. Tweederde van onze medewerkers werkt juist in bedrijven die op de vrije markt opereren en die we al dan niet samen met private ondernemingen hebben opgezet. Het enige verschil met andere werknemers is dat onze medewerkers vanwege hun beperking een stukje loonsubsidie krijgen.’

Wethouder De Wit deelt de verbazing met Vrehen over de Haagse kijk op de Heerlense realiteit. De Wit verwijt het Rijk eenvoudig spreadsheet-management: ‘Er is gewoon een gigantische bezuiniging ingeboekt zonder dat ons is gevraagd wat we nu al doen en wat onze plannen zijn.’ Heerlen zou de komende jaren 21 miljoen euro moeten beknibbelen op het re-integratiebudget. Sw-bedrijf Licom moet alleen al dit jaar 6 miljoen euro bezuinigen.

Behalve over de omvang is De Wit ontevreden over het tempo van de bezuinigingen. ‘Het moet onverantwoord snel.’ De wethouder vermoedt dat het Rijk nauwelijks weet welke grensoverschrijdende projecten uit het huidige re-integratiebudget worden betaald. Achter de schermen werkt de gemeente al nauw samen met bijvoorbeeld de UWV en de sociale werkvoorziening bij de begeleiding van Wajongeren. ‘Zo is het ons gelukt alternatieve werkplekken, stages en opleidingen te vinden voor ruim driehonderd jongeren die op de wachtlijst van de sociale werkvoorziening staan.’ Juist zulke nieuwe, ambitieuze projecten lijden onder de bezuinigingen, vreest de wethouder. ‘Terwijl we goed beschouwd nu al doen wat het kabinet in de toekomst van ons wil.’

Klappen

De grootste klappen vallen in de sociale werkvoorziening. Directeur Vrehen is naar eigen zeggen niet het type dat daar ‘s nachts wakker van ligt. ‘Maar we zullen wel met z’n allen vroeger moeten opstaan en later naar bed moeten om alle klappen het hoofd te kunnen bieden.’ Zijn Licom mag de komende jaren evenals de negentig andere sw-bedrijven nog slechts één op de drie vacatures opvullen en mag daar bovendien alleen de mensen met de grootste beperkingen voor aannemen. Alle andere jong-gehandicapten moeten in het reguliere bedrijfsleven aan de slag.

Deze keuze komt volgens Vrehen voort uit het Haagse misverstand over de Heerlense realiteit. ‘Niemand heeft mij kunnen vertellen welk voordeel het reguliere bedrijfsleven voor onze doelgroep heeft. Daar wordt gewoon hetzelfde gewerkt als bij ons. De arm die iemand mist, groeit er door de nieuwe wet echt niet zomaar aan.’

Het lot van de Heerlenaren is sterk afhankelijk van de ontwikkeling van de economie. Het zonnigste scenario: de economie trekt verder aan, de arbeidsmarkt groeit, Polen en anderen blijven in eigen land en de overheid doet haar stinkende best meer mensen naar werk te begeleiden. Het zwartste scenario: de economie stagneert, de arbeidsmarkt hapert, Polen en anderen pikken hier een graantje mee en voor begeleiding is geen geld, waardoor de zwaksten thuis zitten te verpieteren.

Zelfs in het zonnigste scenario zal het voor veel mensen met een beperking nog verdraaid lastig zijn een vaste baan te bemachtigen. De ervaring leert dat werkgevers mensen met een beperking liever geen vast contract geven. ‘Bedrijven nemen liever geen risico’, zegt Vrehen. ‘Ze verkiezen detachering boven een vast dienstverband.’ Als dat in de toekomst niet meer kan via de sociale werkvoorziening, dan wordt naar verwachting uitgeweken naar uitzendbureaus. Hoewel dat geen problemen hoeft te geven, verwacht De Wit toch onnodig veel gedoe. ‘Er zullen allerlei constructies ontstaan waarin mensen via uitzendbureaus werken om daarna weer terug te vallen in de bijstand. Dat zijn constructies die je juist rond relatief kwetsbare mensen wilt voorkomen.’

Geldgedreven

Als het tot te veel rompslomp leidt, haken bovendien veel werkgevers af, vreest sw-directeur Vrehen: ‘Die kiezen dan voor de korte slag en halen mensen uit Roemenië en Polen. Dan doen die het werk en zitten onze mensen werkloos thuis. Nou, dan hebben we met z’n allen veel gewonnen.’

Zowel De Wit als Vrehen vreest dat onder financiële druk bestaande voorzieningen onherstelbaar worden beschadigd, terwijl de uitkomst van alle veranderingen ongewis is. Door al het gedoe rondom het bestuursakkoord is het debat over de zorg voor kwetsbare groepen verengd tot een twistgesprek over geld.

‘Onder het mom van decentralisatie wordt een enorme bezuiniging doorgevoerd’, zegt De Wit. ‘Ik heb echt goed geluisterd naar staatssecretaris De Krom, maar ik ben niet echt onder de indruk geraakt van de onderbouwing van zijn verhaal. Het is geldgedreven. Een gedegen visie ontbreekt.’

Licom-directeur Vrehen heeft zich geërgerd aan de stoïcijnse houding van zijn partijgenoot Piet Hein Donner op het VNG-congres. ‘Het is een vreemd balspel waarbij het verlies van het Rijk bij de gemeenten wordt neergelegd. Als lokale bestuurders zeggen dat het bestuursakkoord op enkele punten onuitvoerbaar is, dan kan de minister van Binnenlandse Zaken toch niet zo minzaam reageren?’

Wethouder De Wit laat zich er niet door uit het veld slaan: ‘We gaan natuurlijk doen wat we kunnen, want dat is van belang voor de stad, maar het zal heel moeilijk zijn en het zal in ieder geval anders gaan dan het kabinet voor ogen heeft.’

---

Werken naar vermogen

De beoogde wet Werken naar vermogen biedt gemeenten meer mogelijkheden werkzoekenden aan de slag te helpen. De schotten tussen werklozen in de bijstand, jong-gehandicapten in de Wajong en medewerkers in de sociale werkvoorziening verdwijnen. Een relatief beperkte groep behoudt een beschutte plek in de sociale werkvoorziening. De meesten moeten op eigen benen staan, in den beginne met hulp van de gemeente, zo nodig met een blijvende aanvulling op het loon.

De verantwoordelijkheid voor deze aanpak ligt per 1 januari 2013 bij de gemeente, mits de VNG en het Rijk alsnog tot een vergelijk komen over het beschikbare budget. Volgens berekeningen van de VNG slinkt het jaarbudget voor re-integratie in de kabinetsplannen van 1,3 miljard tot 680 miljoen euro. Daarnaast wordt de komende 8 jaar fors bezuinigd op de sociale werkvoorziening. Volgens de plannen worden 70 duizend sw-banen geschrapt. Ook worden de arbeidsvoorwaarden voor de resterende 30 duizend medewerkers op termijn flink versoberd.

---

Drempel tegen Wajong

De nieuwe wet Werken naar vermogen moet onder meer een drempel opwerpen tegen de aanwas van werkloze jong-gehandicapten. Bij ongewijzigd beleid groeit hun aantal van 200 duizend nu tot 400 duizend in 2040. Het is vanaf 2013 aan de gemeenten deze stroom in goede banen te leiden.

Daarvoor moet dan wel voldoende geld worden uitgetrokken, zegt Kees Goudswaard, hoogleraar toegepaste economie en voormalig kroonlid van de Sociaal-Economische Raad. Hij gaf 4 jaar geleden de aanzet tot een andere aanpak in een kritisch SER-advies over de groei van de Wajong. ‘Wij adviseerden destijds flink te investeren in de re-integratie van jong-gehandicapten. Als daarvoor nu het geld ontbreekt, begrijp ik heel goed dat de gemeenten juist op dat punt bezwaar maken.’

Goudswaard ziet in de Wajong-aanwas sterke parallellen met de WAO-explosie, die begin jaren 90 werd omschreven als ‘de open zenuw van de Nederlandse samenleving’. Terwijl 60 procent van de Wajongers reguliere arbeid zou kunnen verrichten, doet slechts 10 procent zulk werk. Goudswaard: ‘Dat is zowel sociaal als economisch een groot probleem. Het kan prima door de gemeenten worden aangepakt, maar dat kan niet voor een prikkie.’