Proef in Groningen: voor toeslag geen bewijsstuk

Wie gebruik wil maken van inkomensondersteunende regelingen moet doorgaans door behoorlijk wat hoepels springen. Dat kan anders, vindt de gemeente Groningen. Om in aanmerking te komen voor een inkomensregeling of toeslag, hoeven inwoners geen bewijsstukken meer aan te leveren. In plaats daarvan controleert de gemeente zelf of iemand recht heeft op inkomensondersteuning. Leidt dit tot meer gebruik van voorzieningen en tot minder wantrouwen jegens de overheid?

Dit systeem werd in het eerste kwartaal van 2023 ingevoerd. Het stadsbestuur wil met deze proef het vertrouwen van burgers in de gemeente vergroten en het zogenoemde ‘niet-gebruik’ terugdringen. Hiervan is sprake wanneer inwoners wel recht hebben op een regeling, maar hier geen gebruik van maken.

Vereenvoudigde aanvraagprocedure

Hoogleraar bestuurskunde Bert Marseille en universitair docent Marc Wever deden onderzoek naar deze vereenvoudigde aanvraagprocedure. De wetenschappers van de RUG onderzochten het ‘Werken vanuit vertrouwen’, waar het experiment bij de gemeente Groningen onderdeel van is. Wat gebeurt er als je aanvragers meer vanuit vertrouwen benadert? Leidt dit, zoals wordt beoogd, tot minder niet-gebruik van voorzieningen en tot meer vertrouwen in de overheid?

Energietoeslag

Om dat te achterhalen deden de twee een studie onder 3500 Groningers die in 2022 een energietoeslag hadden gekregen. Wever legt uit: ‘Respondenten kregen een tekst te lezen over een fictieve toeslag van de gemeente. Sommige respondenten kregen bijvoorbeeld te zien dat ze bij hun aanvraag bewijsstukken moesten meesturen; anderen niet. Sommige kregen te lezen dat ze de toeslag niet vrij mochten besteden; anderen wel. Vervolgens vroegen we hoe groot ze de kans achtten dat ze de toeslag zouden aanvragen.’

Sterke afname

Wat blijkt? Regelingen waarbij de overheid vertrouwen toont in burgers, zorgen voor een sterke afname van de kans op niet-gebruik. ‘Dat geldt als de overheid inwoners niet verplicht om bewijsstukken te leveren, of geen ‘bestedingsbeperking’ oplegt. Dat laatste houdt in dat de inwoner het geld dat hij of zij krijgt alleen mag besteden voor datgene waar de regeling voor is bedacht’, voegt Wever toe.

Vertrouwen

Het is vanzelfsprekend gemakkelijker wanneer er geen bewijsstukken hoeven worden aangeleverd. Niet gek dat om die reden inwoners eerder gebruik zouden maken van de regeling. Maar er speelt nog iets anders, constateert Marseille: ‘Burgers zien het ontbreken van de verplichting om de aanvraag met bewijsstukken te onderbouwen ook als een teken van vertrouwen.’ Omdat burgers het niet vragen om bewijs zien als teken van vertrouwen, is de kans nog groter dat zij een voorziening zullen aanvragen.

Vertrouwenscrisis

Geregeld wordt het gebrek aan vertrouwen van burgers in de overheid in verband gebracht met het niet-gebruik van inkomensondersteunende voorzieningen. Onder meer de Nationale ombudsman ziet de vertrouwenscrisis als reden voor het feit dat burgers voorzieningen mijden. Marseille en Wever ontkrachten dit en betogen dat het niet dé oorzaak is. De kans op niet-gebruik is weliswaar groter bij burgers met minder vertrouwen in de overheid, maar van een heel sterk verband is geen sprake, stelt Wever: ‘Mensen konden op een schaal van 1 tot 10 aangeven in hoeverre ze de overheid vertrouwen. Bij mensen die een 4 als rapportcijfer gaven – een laag vertrouwen in de overheid – is de kans op niet-gebruik 9 procent hoger dan bij mensen die als rapportcijfer een 8 gaven. Dat is best een substantieel verschil, maar lijkt ook weer niet dé verklaring voor het niet-gebruik.’

Paternalistische houding

Dat neemt niet weg dat er wat de onderzoekers betreft alle reden is om het ‘Werken vanuit vertrouwen’ breder in te zetten. ‘Als gemeente moet je je niet rijk rekenen, maar alle kleine beetjes helpen bij het vergoten van het vertrouwen’, zegt Marseille optimistisch. Bovendien verminder je als overheid het stigma dat kleeft aan sommige regelingen. Vaak is er sprake van bestedingsbinding: de overheid bepaalt en controleert hoe burgers dat geld uitgeven. Wever: ‘Het wordt – terecht – als enorm vernederend ervaren om met een tegoedbon van de gemeente bij de Mediamarkt een wasmachine te kopen. “Je kunt niet met geld omgaan en daarom vertrouwen we je niet met deze toelage”, is wat de overheid hiermee uitstraalt.’ Volgens de universitair docent zorgt die paternalistische houding ervoor dat mensen zich tegen dergelijke regelingen keren. ‘Echt vreemd is dat natuurlijk niet. Als een werkgever zou bepalen welk deel van je salaris naar je spaarrekening moet, zou ook niemand dat accepteren.’