Gemeente als sociaal regisseur

Aanval op schulden geopend in Tilburg

Het eerste dat opvalt in het kantoor van Joke de Kock is een doos tissues die prominent op tafel staat. ‘Nee, ik ontvang hier doorgaans geen inwoners met schulden, behalve als ze bij mij komen met een klacht’, verklaart de manager schuldhulpverlening. De tissues zijn bedoeld voor de tranen van medewerkers die af en toe hun hart moeten luchten. ‘Ik geloof dat mijn manier van leiding geven ook afstraalt op de manier waarop mijn team met de klanten omgaat.’

In het Tilburgse stadskantoor zes, schuin tegenover het station, zetelt de afdeling schuldhulp van de gemeente. ‘Het is heel prettig dat we hier alles onder één dak hebben’, aldus De Kock. ‘Fiscaal, juridisch en budgettair. Traject- en budgetbegeleiding. Minnelijke en wettelijke sanering. Inwoners komen hier met kleine vragen tot, zoals zo net, een schuld van 6 miljoen euro.’ Vanuit dit kantoor geeft De Kock dagelijks leiding aan het schuldenoffensief waarvoor het gemeentebestuur 4,5 miljoen euro heeft uitgetrokken. ‘Bij een terugblik op de decentralisaties in het sociaal domein concludeerden de drie betrokken wethouders Hans Kokke (armoedebestrijding, SP), Erik de Ridder (werk en inkomen, CDA), en Marcelle Hendrickx (jeugd, D66) dat alle hulpverlening werd bemoeilijkt door de schuldenproblematiek. Daarop hebben zij besloten dat het geld dat over was, moet worden uitgegeven aan een stevige impuls voor de schuldhulp.’

Met gepaste trots zet De Kock alvast een paar van de eerste resultaten uiteen. ‘Een groot probleem is dat de kosten voor beschermingsbewind afgelopen jaren enorm zijn gestegen. Daar waren we als gemeente in 2010 nog acht ton aan kwijt. Afgelopen jaar was dat 3,3 miljoen euro.’ Dat bij schulden altijd een bewindvoerder nodig is, noemt De Kock ‘flauwekul’. Het is volgens haar alleen nodig als iemand structureel niet in staat is om de financiën te controleren of een zekere discipline op te brengen om geen onverantwoorde uitgaven te doen. ‘Dat iemand financiële problemen heeft, betekent ook niet dat die persoon daarom maar zijn of haar autonomie kwijt zou moeten raken.’

Veelbelovend
In september 2017 begon de gemeente gesprekken over een pilot met de rechtbank. ‘Vóór een aanvraag van beschermingsbewind bij de rechter, wordt de cliënt eerst langs de gemeentelijke schuldhulpverlening gestuurd. Wij schrijven dan een adviesbrief aan de rechtbank.’ Het voorlopige resultaat van die pilot is veelbelovend. In september 2017 was er sprake van maar liefst zevenhonderd aanvragen voor beschermingsbewind. Sinds de start van de pilot in maart zijn er slechts dertig aanvragen ingediend, terwijl er op basis van de cijfers van 2017 tachtig werden verwacht.

Een ander probleem met het beschermingsbewind is dat veel bewindvoerders één- of tweepitters zijn met een aanzienlijke caseload. ‘Per jaar kregen wij tot voor kort tussen de honderd en honderdvijftig dossiers van bewindvoerders die saneringsrijp waren. Momenteel zijn we bewindvoerders aan het benaderen met de vraag of ze extra handen of expertise nodig hebben, en hebben we in de afgelopen vier maanden van zes kantoren zo’n 120 dossiers opgehaald.’

Het Tilburgse schuldenoffensief omvat ook een samenwerking met de Sociale Verzekeringsbank (SVB), die onder meer de AOW-uitkeringen uitbetaalt. ‘Dat is een belangrijke vindplaats voor mensen met schulden omdat de SVB weet bij wie beslag wordt gelegd op de uitkering. De SVB heeft echter geen verstand van of ervaring met schuldhulpverlening. Daarin vullen we elkaar dus aan. We hebben met behulp van de SVB inmiddels zo’n negentig inwoners aangeschreven voor een huisbezoek, waarvan we er sinds februari inmiddels veertig hebben afgelegd. Daarbij komen we veel meer problematiek tegen dan alleen schulden; denk aan woningvervuiling, medische problemen en relatieproblemen. Daarvoor kunnen wij dan ook weer onze zorgpartners in de stad inschakelen.’

De Kock vertelt dat medewerkers van haar team er ook op worden getraind om netwerken van cliënten te herkennen, en de cliënt te helpen dat netwerk te mobiliseren. ‘Vaak is er trouwens ook geen sprake van een netwerk. Zo komen we bij ouderen vaak tegen dat zij met hun financiën worden geholpen door hun kinderen, maar die zijn soms ook niet bij machte om hen te helpen. Soms leidt goedbedoelde maar ondeskundige hulp ook tot schuldproblemen. Veel cliënten weten niet dat de gemeente kan helpen met het regelen van sociale voorzieningen.’

Bronheffing
Tilburg gaat in de komende jaren ook mensen opzoeken die bij het Centraal Administratiekantoor (CAK) geregistreerd staan als wanbetalers inzake de zorgpremie. ‘In overleg hebben we geregeld dat we het recht hebben om die data in te zien. We schrokken behoorlijk van hetgeen we vonden: rond de vijfduizend mensen in Tilburg hebben te maken met de zogeheten bronheffing. Die wordt toegepast als iemand zijn of haar zorgpremie langer dan een half jaar niet heeft betaald. De premie wordt dan geheven over de bron van iemands inkomen, met een boete van 30 procent. Die mensen komen vaak nog dieper in de problemen omdat zij door hun lage inkomen een hogere zorgvraag hebben zonder dekkende aanvullende verzekering.’

De huisbezoeken trekken volgens De Kock een zware wissel op de organisatie. ‘Daar gaat ook het grootste deel van de 4,5 miljoen euro voor het schuldenoffensief aan op. De toegevoegde waarde is echter enorm. Je leert de mensen om wie het gaat namelijk kennen in hun eigen leefsituatie. Ze zijn doorgaans erg gespannen als wij op bezoek komen, maar ook beter op hun gemak dan wanneer ze naar het stadskantoor moeten. Ze hebben niet het gevoel dat ze op het matje worden geroepen.

Ze ervaren dat wij er zijn om ze te helpen omdat we te gast zijn en ons dienstbaar opstellen. Daarnaast wordt voor onze medewerkers tastbaarder hoe ingrijpend de armoede is in het dagelijks leven van onze cliënten. Sommigen excuseren zich omdat ze geen koffie kunnen aanbieden, of omdat het binnen koud is in de winter omdat de stroom is afgesloten. Tjokvolle brievenbussen zijn ook zeker geen zeldzaamheid.’

Servicegesprek
Om te voorkomen dat het zo ver komt, heeft de gemeente Tilburg een preventieve aanpak ontwikkeld, gebaseerd op de ervaring dat het risico op schulden vaak het grootst is bij zogeheten ‘life events’; verhuizingen, samenwonen of trouwen, kinderen krijgen, echtscheidingen, ontslag, ziekte of sterfgevallen. Wie in de Kruidenbuurt in West-Tilburg een sociale huurwoning betrekt, krijgt onder de projectnaam ‘Het eerste huisje’ een zogeheten servicegesprek aangeboden.

‘Die gesprekken zijn een enorme bron van hulpvragen’, aldus De Kock. We komen daarbij onder meer veel jongeren tegen die voor het eerst alleen gaan wonen en ook veel statushouders. Wij bieden iedereen daarbij een financiële check aan, waarbij we kijken naar het inkomen, de vaste lasten en eventuele beslagen. Zo nodig checken we ook of er optimaal gebruik van sociale voorzieningen wordt gemaakt en kijken we naar het beroep op toeslagen, en of dat weer niet té hoog is, zodat mensen niet onnodig met terugvorderingen te maken krijgen. Tot nu toe heeft iedereen die de financiële check aangeboden kreeg, die ook aangenomen. De pilot is dan ook zo succesvol gebleken dat we dit over de hele stad gaan uitrollen.’

Voorkómen is natuurlijk beter dan genezen, maar dat lukt nu eenmaal niet altijd. In sommige gevallen is er zelfs hoge spoed om te verder afglijden van een cliënt voor te zijn. Daarvoor is een aanpak in de maak die toepasselijk de ‘Financiële ambulance’ is gedoopt.

‘Daar moet je je natuurlijk geen échte ambulance bij voorstellen’, aldus De Kock, ‘maar een telefoonnummer. Bij de spoedgevallen die via die lijn binnenkomen wordt binnen 24 uur hulp verleend. De lijn is bedoeld voor mensen die niet bij de gemeente werkzaam zijn. Verpleging, huisartsen en andere intermediairs zijn voor ons onmisbare ogen en oren en komen vaak situaties tegen waarbij zij denken: dit kan echt niet. Zij zijn vaak niet bekend met gemeentelijke voorzieningen en hebben een aanspreekpunt nodig.’

De gemeente belegt dergelijke gevallen zo snel mogelijk bij partners die adequate zorg kunnen bieden. ‘Om een huisuitzetting te voorkomen kan bijvoorbeeld een convenant met de woningcorporaties in werking treden. En om afsluiting te voorkomen hebben we ook contacten met elektriciteitsmaatschappijen.’

Ook wijst De Kock nog op de fiscale screening die de gemeente Tilburg uitvoert met bijstandsgerechtigden. ‘Dat is verre van overbodig omdat de Belastingdienst in bijna elk schuldendossier figureert. Het toeslagengebruik is vaak niet op orde, waardoor schulden kunnen ontstaan of verergeren.’

Leerzaamste aspect
De integraliteit van het Tilburgse schuldenbeleid is volgens De Kock het leerzaamste aspect voor andere gemeenten. ‘Wij treden daarin vooral op in een regisseursrol. De zorgbehoefte van onze cliënten varieert enorm. Het is aan ons om het zwaartepunt in die zorgvraag van een cliënt te identificeren en dan de juiste zorgpartner in te schakelen. Tilburg mag dan wel de zesde stad van het land zijn, de lijntjes zijn hier gelukkig erg kort.’

Een ander belangrijk aspect van de integrale schuldenaanpak zit ‘m in de manier waarop de gemeente Tilburg als schuldeiser optreden. ‘Je kunt wel de nadruk leggen op innen, maar als je daar mensen dieper mee in de put drukt en de kosten weer bij de gemeentelijke schuldhulp komen te liggen, schiet dat weinig op. Het is, kortom, belangrijk dat de ene en de andere hand met hetzelfde doel werken.’