‘Geef handhavers sociaal domein de ruimte’

Het contact met de burger staat meer centraal in de handhaving door sociale diensten dan de regeltjes. Dat concludeert rechtssocioloog Paulien de Winter (Rijksuniversiteit Groningen) in haar promotieonderzoek. Zij pleit ervoor dat de wet ambtenaren voldoende ruimte moet bieden om een klant naar eigen inzien zo goed mogelijk te helpen.

Bredere blik op handhaving

De Winter liep geruime tijd mee bij drie sociale diensten en twee vestigingen van het UWV en interviewde daarbij zo’n zeventig medewerkers. Zo wilde De Winter erachter komen welke rol handhaving speelt in het klantcontact door socialezekerheidsinstanties. ‘Ik heb daarbij met een bredere blik naar het concept handhaving gekeken’, vertelt zij. ‘het is niet alleen straffen, maar ook voorlichten, advies geven en waarschuwen.’ De Winter constateert dat de Wet aanscherping handhaving en sanctiebeleid SZW-wetgeving (beter bekend als de Fraudewet), die dwingend voorschrijft hoe gemeenten de zogeheten geüniformeerde verplichtingen moeten naleven, in de praktijk vaak niet volgens de letter wordt toegepast.

Ruimte tussen de regels

‘Handhavers zoeken en vinden de ruimte tussen de regels om te doen wat zij denken dat het beste is’, aldus De Winter. ‘De teneur is een beetje ‘wetten veranderen, politici en bestuurders wisselen zo nu en dan, maar wij weten wat goed is.’’ Handhavers zien volgens De Winter af van het straffen van uitkeringsgerechtigden als een formele of informele waarschuwing volgens hen de gewenste gedragsverandering teweegbrengt. ‘Ook zie je dat sommige instrumenten, zoals een re-integratietraject, breder worden toegepast dan de wet beoogt. Bijvoorbeeld om te checken of iemand misschien zwart bijklust, iemand te straffen voor slecht meewerken of juist om mensen te motiveren.’

Kleine lettertjes weglaten

Wat De Winter betreft, zijn de regels te gedetailleerd en te dwingend in het voorschrijven hoe medewerkers moeten handhaven in het sociaal domein. ‘Al die kleine lettertjes zitten de afstemming tussen ambtenaar en de burger in de weg. Ik denk dat we die beter kunnen weglaten. Veruit de meeste medewerkers kunne dat aan.’ Andere aanbevelingen zijn dat managers er goed aan doen hun medewerkers de ruimte te geven, en dat gemeenten hun werving meer laten afhangen van de mate waarin een ambtenaar communiceert met de burger. Daarbij is het volgens De Winter wel belangrijk dat medewerkers worden aangesproken op hun alertheid op fraude. ‘Onder sommige ambtenaren zie je nog wel eens dat ze gewoon hun vaste trucje blijven herhalen. Daarmee motiveer je werkzoekenden natuurlijk niet.’

Cynisch beeld weggenomen

De bevindingen nemen bij De Winter een cynisch beeld weg, vertelt ze. ‘In de theorie wordt heel erg uitgegaan van mechanismen en routines waarmee ambtenaren hun taak behapbaar maken. Werk wordt afgeraffeld, burgers worden een nummertje, en alleen de makkelijkst te helpen burgers krijgen daadwerkelijk hulp. De auteur Michael Lipsky verwijst dan ook naar deze ambtenaren met het negatief geladen woord bureaucrats.’ De Winter zegt dat zij eerder neigt naar de omschrijving diplomats. ‘Deze ambtenaren zijn constant bezig te schipperen tussen hun verplichtingen, de doelen van hun organisatie en hoe zij de klant het best kunnen helpen.’ Zij stelt voor de term handhaven maar eens bij het oud vuil te zetten. ‘Liever spreek ik van het bevorderen van naleving. Je haalt zo de negatieve lading weg en verheldert voor medewerkers en burgers wat centraal staat. Ook is het zo veel beter te verenigen met het concept dienstverlenen.’