Ambtelijke top moet zichtbaar integer zijn

Topambtenaren moeten beter zichtbaar het goede voorbeeld geven op het gebied van integriteit. Nogal wat leidinggevenden denken dat het wel duidelijk zal zijn waar ze voor staan. Medewerkers zien echter snel het tegenovergestelde.

In het vandaag verschenen BIOS-rapport Tonen van de Top maakt onderzoeker Leonie Heres – universitair docent aan de Utrechtse School voor Bestuurs- en Organisatiewetenschap – de schijnwerpers vol op de leidinggevenden in de publieke sector en hoe zij al dan niet een voorbeeldrol vervullen op het gebied van integriteit in hun organisatie. Eerdere onderzoeken geven aan dat de ambtelijke top daarover een positiever beeld heeft dan hoe de medewerkers het beleven. Eén van de belangrijkste oorzaken daarvan is dat managers hun ethisch voorbeeldgedrag te weinig zichtbaar maken. ‘Ze overschatten zichzelf op dat vlak nogal eens’, zegt ze.

Ondergeschikt

‘Ontbreekt expliciet ethisch leiderschap, dan zien medewerkers de manager meestal als ethisch neutraal. Hoewel de topmanager zich niet immoreel gedraagt, vormt zulk amoreel management een reëel integriteitsrisico’, aldus Heres. Ethisch neutraal klinkt onschuldig, maar is het niet. Het kan integriteitsschendingen namelijk zelfs in de hand werken. ‘In een omgeving waarin managers wel op dagelijkse basis en in expliciete termen spreken over resultaten, effectiviteit, en efficiëntie, maar integriteit slechts impliciet en periodiek ter sprake komt, kan al snel bewust of onbewust het beeld ontstaan dat integriteit van ondergeschikt belang is’, aldus Heres. ‘Om diezelfde reden is het belangrijk dat er naast ethisch leiderschap ook structureel voldoende tijd, middelen en geld zijn voor het integriteitsbeleid.’

Straffen

In het beste geval wordt integriteit expliciet aan de orde gesteld als er sprake van een incident. Soms in de openbaarheid, vaak echter ook nog achter gesloten deuren met alleen de direct betrokkenen. ‘Vanwege de heersende publieke opinie, vooral in Nederland, is er ook weinig ruimte om open met het onderwerp om te gaan. Bij kwesties is de reactie tegenwoordig al gauw dat Barbertje moet hangen. Door de buitenwacht is het oordeel al geveld, voordat de organisatie zelf tot een eigen oordeel heeft kunnen komen’, aldus Heres.

Eigenbelang

Ze somt, naast het heersende klimaat, een aantal andere oorzaken op. Zo is er veelal sprake van een grote afstand tot medewerkers en blijven veel van hun beslissingen en gedrag onzichtbaar voor het personeel. Ook worden de inspanningen van topambtenaren nogal eens ‘ondermijnd’ door het (gebrek aan) handelen van collega’s. Het middenmanagement doet niet mee – dat stuurt vooral op resultaten en productie – en de bestuurlijke top zit er om electorale redenen ook lang niet altijd niet op te wachten. ‘Het vergt moed om tegen die heersende trend van het eigenbelang in te gaan.’

Blinde vlek

Dat aanspreken van anderen op hun gedrag en handelen hoeft niet altijd in een formele setting te geschieden. En ook niet in de aanvallende vorm. Heres: ‘Je kunt het bij de koffieautomaat in de vragende vorm doen. Zo van: hoe doe je dat nou? Kun je het me uitleggen? En dan doorvragen, zodat je een discussie krijgt.’ Iedereen heeft volgens haar hiaten in het moreel bewustzijn. ‘Je bent je er lang niet altijd bewust van: de welbekende blinde vlek. Je zult de spiegel moeten opzoeken. Anderen, collega’s kunnen die spiegel vormen. Die laat je jou aanspreken op wat zij zien of vinden’, zegt ze. ‘Als voorbeeld noem ik de auto. En dat is niet voor niets. Ik doe dit soort onderzoek nu zo’n tien jaar en altijd staat die auto op één in de lijst van waar het in de beeldvorming rondom iemands integriteit misgaat. Wat voor auto rijd je, hoe rijd je die, waar parkeer je ‘m?’ Waar zichtbaar ethisch gedrag uitblijft, valt dat andere expliciete handelen extra op en gaat de beeldvorming bepalen. Vandaar één van de aanbevelingen om als leidinggevende kritisch te reflecteren op de uitstraling van je materiële voorzieningen – auto, kantoor en beloning.

Lees het volledige artikel in Binnenlands Bestuur nr. 12 van deze week