De klassen- en standenmaatschappij komt terug

Dankzij de collectieve regelingen van de verzorgingsstaat hebben mensen zich los kunnen maken uit de beknelling van rangen, klassen en standen. Individualisering stoelt op gezamenlijkheid. De collectieve regelingen worden nu opgeruimd omdat mensen het zelf kunnen en moeten rooien. Die collectiefloze individualisering brengt de klassen- en standenmaatschappij terug. Dit keer in de moderne variant van winnaars en verliezers.

De afgelopen decennia konden steeds meer mensen zich ontwikkelen tot autonome individuen, omdat levenrisico’s en zorgtaken werden overgedragen aan het collectief, aan de verzorgingsstaat. Collectieve arbeidsovereenkomsten tussen werkgevers en werknemers werden door de overheid ondersteund en gesanctioneerd. Daardoor konden arbeiders zich loswerken uit hun klasse en zich ontwikkelen tot zelfstandige individuen in een klasseloze burgermaatschappij.

Vanwege die individuele zelfstandigheid worden collectieve arbeidsovereenkomsten momenteel steeds minder nodig geacht. Een groeiende groep mensen heeft een individueel contract of werkt als zelfstandig individu zonder personeel (zzp’ers).

Op alle beleidsterreinen is eigen verantwoordelijkheid een dwingend refrein geworden. In combinatie met fikse bezuinigingen leidt dit ertoe dat sociale risico’s weer op het bord van individuele personen en hun familieleden worden geschoven. Voor een groeiend aantal mensen wordt daarmee de weg naar zelfstandigheid geblokkeerd. Het ideaalbeeld van de eigenstandige mens is inmiddels zo vanzelfsprekend, dat niemand er bij stil staat dat collectieve regelingen nodig zijn om autonoom te kunnen zijn.

Als mensen jaren geleden ziek werden of economisch overbodig, werden ze opgevangen door regelingen die hen in staat stelden toch een zelfstandig leven te leiden. In de huidige activerende sociale zekerheid worden sociale regelingen uitgekleed en raken steeds meer mensen aangewezen op een inkomen waarvan ze niet meer zelfstandig kunnen leven. Dat dreigt binnenkort te gebeuren met mensen die nu nog houvast hebben aan een Wajong- of Wsw-regeling. De zekerheid van passende collectieve regelingen valt ook weg voor kinderen die vanwege beperking of aandoening extra ondersteuning behoeven om uit te groeien tot zelfstandigheid. Ze worden weer individueel vastgezet in de familieband.

Voor steeds meer mensen wordt het leven een fragiel kaartenhuis, dat bij de geringste schok of tegenslag in elkaar stort. Als dat gebeurt, zijn er nog maar weinig collectieve regelingen om op terug te vallen en de nog overgebleven regelingen zijn te armtierig gemaakt. Dit wegvallen of verschralen van collectieve regelingen treft in toenemende mate ook mensen die betaalde arbeid verrichten. In 2009 verkeerde 8% van alle Nederlandse huishoudens in armoede. Van deze totale groep armen behoorde 60% tot een huishouden waarbij inkomen uit arbeid de voornaamste inkomstenbron is. Zij vormen de groeiende klasse van werkende armen.

Net als de uitkeringsgerechtigde armen krijgen de werkende armen steeds directer en luider het verwijt van ‘eigen schuld’ opgeplakt. Velen van hen benoemen hun eigen situatie ook al in deze termen. Daarmee bevestigen en versterken ze hun tweederangs positie. De samenleving van de autonoom geachte individuen blijkt zich te ontwikkelen tot een standenmaatschappij van een slinkende groep winnaars en een groeiende groep verliezers. De oude verzorgingsstaat moet wellicht worden vernieuwd. Maar om de verrijking van de individualisering vast te houden, hebben we nieuwe stevige en betrouwbare collectieve regelingen nodig. En zo lang we die nieuwe schoenen nog niet klaar hebben, moeten we voorzichtig zijn met het weggooien van de oude.