Psychiatrische ouders en tikkende tijdbommen

75% van de jeugdzorgproblematiek wordt primair veroorzaakt door problematiek bij de ouders. Naast in voorgaande columns al besproken problematiek gaat het ook vaak om ernstige psychiatrische problematiek.

In 25% van de gevallen wordt de problematiek vooral veroorzaakt door eigenschappen van het kind zelf, eveneens vaak van complexe psychische aard. In beide situaties (vaak ook in combinatie), is het in het merendeel van de gevallen mogelijk de hieruit voortvloeiende ontwikkelingsbedreigingen voor het kind in drang of dwang kader in de thuissituatie beheersbaar te krijgen. Drang of dwang omdat ernstige psychopathologie veelal in eerste instantie gepaard gaat met ontkenning van de problemen. Een ongemakkelijke waarheid in de jeugdzorg is echter dat er extreme situaties voorkomen die vergaand ingrijpen onontkoombaar maken ter voorkoming van onnodig ernstig leed. In deze column bespreek ik twee van die extreme situaties, te weten ernstig psychiatrische ouders en jeugdige tikkende tijdbommen.    

Psychiatrische ouders

Anders dan velen mogelijk denken, wordt er in de jeugdzorg maximaal ingezet op het thuis blijven wonen van kinderen van psychiatrische ouders, of terugkeer na uithuisplaatsing. Veelal succesvol, maar niet zonder risico’s zoals bijvoorbeeld enige tijd terug bleek uit de moord op een achtjarige jongen uit Delft, waarschijnlijk door zijn psychiatrische moeder. Na een aanvankelijke uithuisplaatsing, werd stap voor stap gewerkt aan terugkeer. Moeder liet zien “therapietrouw”, te zijn en goed te presteren bij 12 begeleidde omgangsbezoeken en het eerste niet begeleidde omgangsbezoek. Bij het tweede niet begeleidde bezoek ging het toch dramatisch mis, zonder dat daar een indicatie voor was. Dit soort incidenten kunnen alleen voorkomen worden als kinderen van ernstig psychiatrische ouders per definitie uit huis worden geplaatst. Daar pleit ik niet voor. Maar in extreme situaties is dat wel de minst slechte oplossing, zoals blijkt uit het volgende verhaal dat een ervaringsdeskundige mij onlangs toezond. Ik geef hier zijn verhaal letterlijk weer met zijn toestemming. Het verhaal spreekt verder voor zich.

“Ik kom uit een gezin waar de ouders ernstige psychische problemen hadden. Ik ben de jongste van vier kinderen. De eerste keer dat ik met de psychiatrie in aanraking kwam was een gesprek in een ziekenhuis te Zaandam, waar mijn vader opgenomen was, met een psychiater die graag een gesprek met het gezin wilde. Ik was toen 11 jaar. Na die keer volgden meer opnames. Dan mijn moeder, dan weer mijn vader. Er werd ons niets verteld over wat er eigenlijk aan de hand was wat betreft de problemen thuis. Mijn ouders voelden de problemen niet aan, laat staan dat ze ze konden oplossen, en allemaal hebben we grote problemen ontwikkeld. Mijn oudste zus “kreeg” anorexia nervosa. Ze werd opgenomen, genas, en werd uit huis geplaatst. Mijn andere zus werd ernstig depressief en psychotisch en heeft in 1984 zelfmoord gepleegd. Korte tijd erna overlijdt mijn vader aan een hartaanval. Zelf ben ik langere tijd ernstig depressief geweest. Met mijn broer en zus heb ik geen contact meer, alleen af en toe met mijn moeder. Ik heb in het verleden wel hulp gezocht, waaronder een langdurig verblijf in de therapeutische gemeenschap de Wieke te Enschede, wat ik beschouw als een van de grootste vergissingen van mijn leven, maar pas nu - ik ben de 40 gepasseerd - gaat het beter.

Ik ben ervan overtuigd dat het niet had hoeven te gebeuren als er eerder was ingegrepen, en dan denk ik aan het ontzetten van mijn ouders uit de ouderlijke macht, en het onderbrengen van mijn zussen en broer in pleeggezinnen. Ik weet zeker dat dan veel leed was voorkomen.

Afgezien van ingrijpen, als de ouders ernstig tekort schieten zou het heel fijn zijn voor de kinderen als de buitenwereld de problemen op zijn minst onderkent, Ik denk aan een huisarts, familie, hulpverleners en ook de school. Alle kinderen hebben op het Michael College gezeten te Zaandam, maar er is nooit enige betrokkenheid geweest naar de thuissituatie en hoe wij daaronder leden. Hierbij moet ik nadrukkelijk een uitzondering maken voor een natuurkundeleraar, met wie we later wel contact hebben gehad. De behandelende arts van mijn oudste zus heeft gezorgd dat zij uit huis werd geplaatst, maar heeft de rest laten zitten. En oh wat was het nodig om in te grijpen. Huisarts, familie, hulpverleners, ze lieten ons maar aanmodderen.

Mijn ouders konden de situatie niet aan, maar het is zo triest dat een gezin dan eigenlijk aan zijn lot wordt overgelaten en het steeds slechter gaat, zonder dat iemand ingrijpt. Als je ziet dat een situatie afglijdt, omlaag een ravijn in, laat je dat dan gebeuren?”

Stef Bon, Voorburg

Tikkende tijdbommen

De tweede extreme situatie waar ik aandacht voor wil vragen betreft jongeren waarvan de professionals (vaak al de docenten op de basisschool) aan hun water voelen dat zij niet te corrigeren zijn en uit zullen groeien tot vergaande criminelen die zullen gaan moorden. Er is geen sprake van gewetensontwikkeling. Het gaat om

jongeren waarvan psychiaters al op jonge leeftijd zeggen dat ze zijn “uitbehandeld”.

Onze maatschappij gaat uit van straffen na de daad en niet van voorkomen. Op zich volledig terecht, maar wat te doen als je weet dat wanneer je een jongen loslaat dit neerkomt op “an accident waiting to happen”? Het komt heel weinig voor, maar ze bestaan. Omdat maar één op de twintig jeugd-tbs’ers op latere leeftijd een volwassen-tbs krijgt is de angst van kinderrechters dat iemand van veertien die een delict pleegt tot zijn zestigste in tbs zit. Al is de laatste jaren de risico-inschatting ver vooruit gegaan, het blijft een lastige klus om te voorspellen of iemand opnieuw zwaar de fout in zal gaan of niet. De recidive van jeugd-tbs’ers is na twee jaar 43 % en na zes jaar zelfs 70% maar dat betreft vaak lichtere delicten. Het is een illusie te denken dat je alle vreselijke incidenten kunt voorkomen. (NRC, 29 februari 2012 naar aanleiding van voormalig jeugd-tbs’er Stanley die het vijftienjarige meisje Ximena vermoordde).

Ondanks deze onzekerheden ben ik voorstander van het voorstel van staatssecretaris Teeven om in uitzonderlijke gevallen jeugd-tbs om te zetten in volwassenen-tbs. Ik ken situaties van door mijn medewerkers als “tikkende tijdbommen” aangeduide jongeren, waarvan alle betrokken professionals het onverantwoord vonden om de jongere weer vrij te laten. Nog onlangs werden we gelukkig gered door de gong, omdat de jongere in kwestie zelf snel opnieuw in de fout ging zonder dat er doden waren gevallen waarmee hij wel expliciet en nadrukkelijk had gedreigd.

Een verantwoordelijkheid voor de GGZ

Om de risico’s voor ernstig leed en fatale ongelukken zo veel mogelijk in te perken is het dus van groot belang dat we in extreme situaties vergaand durven in te grijpen. Psychiaters moeten hierin meer hun verantwoordelijkheid nemen, door de privacy van en vertrouwensrelatie met hun cliënt niet heilig te verklaren. Het is een wijdverbreid misverstand dat psychiaters met handen en voeten zijn gebonden. Op basis van een beroep op overmacht/conflict van plichten is het wel degelijk de professionele plicht van psychiaters om in geval van ernstige psychiatrie bij de ouders te kiezen voor de veilige ontwikkeling van het kind en om ten aanzien van tikkende tijdbommen te kiezen voor de veiligheid van “anderen” , maar daarmee uiteindelijk ook voor de veiligheid van de jongere in kwestie die niet in staat is gewetensvol te handelen.

           

Ik kijk uit naar uw reacties.