Bijstand veelvoorkomende bron van schulden

Bijna een op de vijf bijstandsgerechtigden heeft een bijstandsschuld bij de gemeente. De totale waarde van deze openstaande rekening bedraagt 1,4 miljard euro. De gemiddelde schuld is 6.600 euro, wat ongeveer gelijk is aan zes maanden bijstand voor een alleenstaande. In totaal gaat het om ruim 286.000 personen.

Dat constateren wetenschappers in een onderzoek dat is gepubliceerd in vakblad Economisch Statistische Berichten (ESB). De vier economen zijn verbonden aan de Universiteit Leiden, Tilburg University en de Vrije Universiteit Amsterdam.

Omvang

De bijstand is er voor burgers die niet genoeg geld hebben om in hun levensonderhoud te voorzien. Dat deze uitkering veelvuldig samengaat met bijstandsschulden is minder bekend. Zo hadden in december 2022 ongeveer 286.000 mensen een dergelijke schuld bij de gemeente. De totale waarde van 1,4 miljard euro is qua omvang vergelijkbaar met het bedrag aan openstaande toeslagenschulden.

Overtreding

Bijstandsschulden ontstaan onder meer door terugvordering van te veel ontvangen bijstand, bijstandsleningen voor eenmalige hoge uitgaven (een wasmachine of laptop) of boetes wegens overtreding van de inlichtingenplicht. Het is echter ook mogelijk dat de uitkering wordt teruggevorderd zonder dat er sprake is van een fout van de inwoner. ‘Deze vorderingen ontstaan meestal door gemeentelijke procesfouten en administratieve vertragingen’, signaleren de onderzoekers.

Eisers

Voor het terugbetalen wordt in de praktijk veelal een betalingsregeling getroffen. Indien mogelijk wordt de maandelijkse terugbetaling ingehouden op de bijstand. Volgens de auteurs speelt het feit dat gemeenten preferente schuldeisers zijn een belangrijke rol. Hoewel andere overheidsinstanties, zoals de Belastingdienst, hoger in de ‘rangorde’ staan, hebben gemeenten wel voorrang op private schuldeisers.

Aanvang

Het valt de wetenschappers op dat de bijstandsschuld vaak direct al ontstaat bij het begin van de uitkering. Eén maand voor aanvang had circa 12 procent een bijstandsschuld. Twaalf maanden na de start is dat percentage gestegen naar ongeveer 30 procent.

Voorspelbaar

Of er bijstandsschulden ontstaan bij het stopzetten van een uitkering hangt af van hoe voorspelbaar de beëindiging is, hoeveel informatie de gemeente heeft, en hoe het registratiesysteem is ingericht. Als de einddatum bekend is en het systeem hierop anticipeert, zoals bij de overgang van bijstand naar AOW, nemen de schulden niet toe. Bij stopzetten door werk of verhuizing zien de economen echter wel een flinke schuldtoename. Dit omdat deze overgangen minder voorspelbaar zijn en gemeenten de benodigde informatie vaak later ontvangen.

Negatieve ervaringen

De auteurs adviseren gemeenten om rekening te houden met de ‘rollencomplexiteit’. Mensen met bijstandsschulden hebben meestal problemen in andere ‘levensdomeinen’. De kans is groot dat ze verschillende gemeenteprofessionals over de vloer krijgen. ‘De inwoner treft de gemeente niet alleen in de rol van schuldeiser, maar ook als verstrekker van de bijstandsuitkering, WMO-consulent, handhaver of schulddienstverlener’, verduidelijken de onderzoekers. Dit maakt de relatie met de gemeente ‘complex’: negatieve ervaringen met de gemeente als schuldeiser kunnen doorwerken in de relatie met andere professionals. Laatstgenoemden dienen hier dan ook rekening mee te houden.