Afschalen, normaliseren en snijden

Gemeenten bezuinigen binnen sociaal domein

Minder uren huishoudelijke hulp, versoberen van het pakket Wmohulpmiddelen, minder pgb’s verstrekken, versoberen van de opvoedhulp, minder kinderen naar dure jeugdhulp. Het is slechts een greep uit de vele maatregelen die het college van Hoogeveen aan de gemeenteraad voorstelt om het begrotingstekort van 9 miljoen euro te dekken. Binnen het jeugdbudget moeten de vele besparingsmaatregelen ruim 1,1 miljoen euro opleveren. Op de Wmo-uitgaven denkt het college alleen al met de versobering op de huishoudelijke hulp 2 miljoen euro te kunnen besparen. Ook op andere beleidsterreinen wordt bezuinigd, maar het zwaartepunt ligt op het sociaal domein omdat dat de grootste tekorten veroorzaakt.

Het college van Hoogeveen heeft ervoor gekozen om in het sociaal domein niet meer uit te geven dan van het rijk wordt ontvangen, zo heeft het aan de raad laten weten. ‘Die keuze doet pijn, maar is onontkoombaar’, benadrukt wethouder Erwin Slomp (Wmo, jeugd, Gemeentebelangen). Het college is met zijn bezuinigingsvoorstellen niet over één nacht ijs gegaan. Tijdens een strategische conferentie met de raad in maart zijn allerhande bezuinigingsvoorstellen besproken. Vervolgens zijn hackathons met zo’n zeventig ambtenaren van zowel beleid en uitvoering, juristen en financieel deskundigen in de strijd gegooid om in korte tijd de benodigde bezuinigingsvoorstellen in kaart te brengen. ‘Vanuit die lijst hebben we nu voorstellen gedaan’, aldus Slomp.

Omslag
Duidelijk is dat een omslag in denken nodig is, stellen Slomp en zijn collega- wethouder Jacob van der Heide (financiën, Gemeentebelangen). ‘We denken nu bij hulp in termen als ‘recht hebben op’, maar het leidende principe wordt ‘nodig hebben’. Ook gaan we normaliseren’, aldus Slomp. Als ouderen niet meer zelf voor een warme maaltijd kunnen zorgen dan zorgt de gemeente ervoor dat ze daarvan worden voorzien, maar de oudere betaalt deze maaltijd en niet de gemeente. Datzelfde geldt voor de opvang van kinderen. Als er gespecialiseerde opvang nodig is, omdat een kind bijvoorbeeld adhd heeft, kan dat worden geregeld. De ouders krijgen niet alle kosten vergoed, alleen de meerkosten ten opzichte van ‘normale’ opvang. ‘Het zijn onpopulaire maatregelen, maar we zitten klem’, stelt Van der Heide. Mede met dank aan ‘Den Haag’, maar daarover later meer. De wethouders benadrukken dat niemand tussen wal en schip mag en zal vallen. Als een partij of de gemeenteraad in zijn geheel een voorstel niet wil, moet er direct een alternatief voorstel en alternatieve dekking komen.

Hoogeveen is beslist niet de enige gemeenten waar omvangrijke budgettaire problemen zijn vanwege oplopende kosten in het sociaal domein, en dan met name de Wmo en jeugdzorg. En waar (fors) in het sociaal domein wordt gesneden. ‘Sociaal domein legt zware druk op gemeentelijke financiën’, meldt het college van Oldenzaal in een ‘winstwaarschuwing’ in aanloop naar de begroting die begin november aan de raad wordt gepresenteerd. ‘Er is tot nu toe in 2019 een voordeel van ruim 5 ton gerealiseerd, wat teniet wordt gedaan door een tekort van ruim 1,8 miljoen euro op het sociaal domein.’ ‘Ontwikkelingen in het sociaal domein drukken een stempel op de begroting 2020- 2023’, schrijft het Woerdense college. Woerden moet 4 miljoen euro bezuinigen. Concrete plannen zijn er nog niet. Die moeten er uiterlijk in februari liggen.

Ook onder meer Almelo, Ede, Leeuwarden, Middelburg, Renkum, Twenterand, Veldhoven en Zoetermeer kampen met tekorten en zoeken verwoed naar manieren om de gaten te dichten. Twenterand was een van de 77 gemeenten die eind vorig jaar geld kregen uit het Fonds tekortgemeenten. Daar konden gemeenten met een fors tekort op de Wmo en jeugdhulp over 2016 en 2017 een beroep op doen.

Twenterand ontving ruim 3,3 miljoen euro uit het Fonds. De problemen zijn daarmee niet opgelost. Ook over 2018 en 2019 heeft de gemeente een fors én oplopend tekort op de Wmo en jeugdhulp. In 2018 gaf de gemeente hier 4,4 miljoen euro meer aan uit dan zij van het rijk kreeg, dit jaar gaat het om 5,1 miljoen euro. De onlangs gepresenteerde begroting voor 2020 is sluitend, maar daarna niet. ‘Het meerjarenperspectief is uiterst risicovol’, zegt wethouder Mark Paters (maatschappelijke ondersteuning en jeugd; Gemeentebelangen Twenterand).

Beteugelen
Er wordt in Twenterand op diverse manieren geprobeerd de kosten van de Wmo en jeugdhulp te beteugelen, onder meer door te vernieuwen. Ook worden hulpbehoevenden vaker op voorliggende voorzieningen gewezen, zoals het welzijnswerk. Dat voorliggende veld wordt versterkt, iets wat veel meer gemeenten doen. En er is, zoals eveneens meer gemeenten doen, een praktijkondersteuner jeugd bij huisartsen aangesteld. Het begrotingstekort voor 2020 kon deels nog worden gedekt uit de reserve sociaal domein, ‘maar dat kunnen we niet tot in lengte der jaren volhouden’, aldus Paters. De gemeente bezuinigt daarnaast op het groenonderhoud en verhoogt de leges voor bijvoorbeeld dakkapellen. Vorig jaar verhoogde de gemeente vanwege de tekorten de onroerendezaakbelasting met 25 procent.

Renkum is nog druk bezig met de begroting, maar dat er 3,5 miljoen euro moet worden bezuinigd was al in het voorjaar duidelijk. Daar kwam de meicirculaire bovenop, die een nieuw gat in de begroting sloeg. Een deel van het tekort moet in het sociaal domein worden opgevangen, maar het college stelt ook voor om een van de twee zwembaden te sluiten. ‘Binnen het sociaal domein hebben we al een aantal stappen gezet. Dat was ook nodig’, zegt wethouder Marinka Mulder, (jeugd)zorg en financiën (PvdA). ‘Wij hebben een enorme groei gezien in de jeugdzorg. Ruim 15 procent van onze jongeren maakt gebruik van een maatwerkvoorziening. Afgezien van dat dat een enorme bak met geld kost, moet je dat als samenleving niet willen. Dus we zetten heel erg in op het terugbrengen van het aantal kinderen dat gebruik maakt van een maatwerkvoorziening.

Ook in de Wmo zijn stappen gezet om de ondersteuning meer dichtbij, meer via een algemene voorziening of via een voorliggende voorziening te organiseren en niet meteen naar dat maatwerk of een specialistische voorziening te verwijzen.’ Om het tekort te dekken, worden momenteel drie scenario’s uitgewerkt die aan de raad worden voorgelegd. Het kostendekkend maken van tarieven zal in een van die scenario’s terugkomen. Mulder heeft net zoals haar Hoogeveense collega’s grote moeite met de bezuinigingen. ‘We willen eigenlijk geen zaken afbreken die we straks niet meer kunnen herstellen.’

Huisarts
Ook Ede ziet zich genoodzaakt het mes te zetten in voorzieningen, maar voert daarnaast ook stringenter (toegangs) beleid om te voorkomen dat onnodige zorg wordt vergoed. ‘Knuffelen met paarden doen we niet meer. Zorg moet evidence based zijn’, aldus wethouder Leon Meijer (jeugdzorg, ChristenUnie). ‘Ook vergoeden we de zorg niet meer die ons pakkie-an niet is.’ Die aanpak lijkt op de Hoogeveense aanpak van normalisering. Meijer: ‘We hebben de buitenschoolse opvang (BSO) sterk afgeschaald. Voorheen betaalden we de hele rekening als kinderen iets meer zorg nodig hadden. Dat zijn we nu aan het indammen.’ Ouders betalen mee met de BSO, ook al gaat het om gespecialiseerde buitenschoolse opvang.

Maar ook inwoners die zorg en ondersteuning nodig hebben die eigenlijk onder de Wet langdurige zorg (Wlz) valt, worden daar naartoe verwezen.

De gemeente is daarnaast druk bezig met verwijzingen die door de huisarts worden afgegeven. ‘Van de aanbieder die denkt die zorg te kunnen leveren, verwachten we een plan van aanpak. We willen weten waarom zij de juiste aanbieder denken te zijn, wanneer ze met een traject starten en wanneer ze het traject afronden.’ Ondanks nog altijd forse tekorten op de jeugd en Wmo − over 2020 6 tot 7 miljoen euro ten opzichte van het rijksbudget − is de gemeente veel meer in de regierol gekomen, stelt Meijer. De begroting voor 2020 moet nog in het college worden vastgesteld. ‘De tekorten op het sociaal domein drukken op de begroting. We ontkomen niet aan bezuinigingen op het sociaal domein, maar ook op andere terreinen moet worden bezuinigd zoals op het beheer van de openbare ruimte.’

Middelburg heeft tot nu toe bezuinigingen op het sociaal domein weten te voorkomen, nu is er geen ontkomen meer aan. ‘Ten eerste omdat dat de belangrijkste veroorzaker van de tekorten is, maar ook omdat op andere terreinen de afgelopen acht jaar al voor circa 25 miljoen euro is omgebogen’, aldus een woordvoerder van de gemeente. De raad heeft het college in het voorjaar de opdracht gegeven om in november te komen met een plan om de kosten in het sociaal domein te beheersen en te beperken. Het college komt binnenkort met een Actieplan Sociaal Domein. Hoe en hoeveel er op het sociaal domein moet worden bezuinigd, is nu nog niet duidelijk.

Afschalen zorg
En zo kunnen we nog wel even doorgaan met voorbeelden van gemeenten die noodgedwongen het mes zetten in het sociaal domein. Want het extra rijksgeld van een miljard voor de jeugdzorg dat over de jaren 2019, 2020, 2021 wordt uitgesmeerd, is bij lange niet voldoende om de vaak oplopende tekorten te dekken. Versobering van voorzieningen, meer inzetten op preventie, afschaling van zorg, investeren in het voorliggende veld, kritischer kijken naar verwijzingen naar de tweedelijnszorg en ‘normaliseren’ van zorg en ondersteuning zijn veel gebruikte maatregelen om te proberen het tij te keren. Maar het herinrichten van het sociaal domein vraagt tijd. ‘We hebben tijd en geld nodig, in die volgorde’, benadrukt de Hoogeveense wethouder Van der Heide. Ede en Renkum sluiten zich daar volmondig bij aan.

De invoering van het Wmo-abonnementstarief speelt gemeenten eveneens parten. Sinds januari geldt er voor Wmo-maatwerkvoorzieningen een standaard, inkomensonafhankelijk, tarief van 17,50 euro per vier weken. Dat heeft een aanzuigende werking. Gemeenten snakken daarnaast naar stabiliteit in het gemeentefonds. ‘Vanaf 2015 zijn gemeenten heel druk geweest met de transitie en nu komen we toe aan de daadwerkelijke transformatie. Daarin heb je het rijk nodig als betrouwbare partner ook daar waar het gaat om het accres’, benadrukt wethouder Paters (Twenterand).

De tekorten op het sociaal domein kunnen niet (meer) vanuit het accres worden opgevangen. ‘We moeten ook kijken naar de ‘trap-op-trap af-systematiek’, vindt hij. Het gemeentefonds beweegt nu mee met de uitgaven van het rijk. Net zoals de Raad voor het Openbaar Bestuur eerder opperde, vindt Paters dat het sociaal domein buiten die systematiek moet worden geplaatst ‘zodat we iets meer meerjarige zekerheid over de financiën krijgen’.

De Zoetermeerse wethouder Marc Rosier (financiën, VVD) heeft bij de presentatie van de begroting 2020 een duidelijk signaal naar het rijk afgegeven; een signaal dat door veel wethouders wordt onderschreven. ‘Terwijl het geld bij het rijk over de plinten klotst, neem het niet de verantwoordelijkheid om gemeenten voldoende geld te geven om belangrijke taken zoals jeugdzorg en Wmo fatsoenlijk uit te voeren. Het kabinet moet echt gaan bewegen.’