Offensief tegen zwerfafval

De grote steden gaan vervuilers van de openbare ruimte harder aanpakken. ‘Wie een hele zak met McDonald’s -resten op straat leeggooit, kan rekenen op een pittig bedrag als geldboete.’

In kleine groepjes trekken kinderen met een grijper en een vuilniszak door de Suze Robertsonstraat in Amsterdam, Overtoomse Veld, een ‘krachtwijk’ in Nieuw-West. Buurtvrijwilligers, bewonerscommissie en het projectteam zwerfvuil van het stadsdeel zijn present, als ook een enkele moeder.

De kinderen worden begeleid door studenten van het project Vooruit, die in ruil voor gratis wonen in te slopen portiekflats tien uur maatschappelijk werk doen als huiswerkbegeleiding of, zoals nu, zwerfvuil opruimen met de buurt. ‘Zwerfvuil prikken vinden de kinderen leuk’, zegt begeleidster Anna.

Na drie kwartier opruimen volgt een gezamenlijke foto en mogen de kinderen hun afvalzakken in de huisvuilwagen gooien. Daarna volgt een Oud-Hollandse spelmiddag als beloning. Een springkussen, een reuze sjoelbak, poffertjes en warme chocolademelk. Wijkbeheerder Hüseyin Sahin van woningcorporatie Eigen Haard is de trekker van de actie van deze middag. Eigen Haard stelt kantoor, elektriciteit en andere faciliteiten ter beschikking. ‘Ik geef de kinderen een snoepje als ze helpen het plein op te ruimen’, zegt Sahin. ‘De kinderen zijn lastig, maar via het onderwijs moeten ze hun lesje leren. Ze gooien thuis toch ook geen blikjes in de gang? Ik hoop dat ze die boodschap meenemen naar huis.’

Stadsdeel Nieuw-West werkt hard aan de bewustwording en gedragsverandering van de scholieren, zegt stadsdeelwethouder Erik Bobeldijk (SP). ‘Het is een belangrijke pijler onder de integrale aanpak van zwerfafval die wij voorstaan. We zetten scholen aan om broodjes in school te verkopen in plaats van dat leerlingen er een snoeproute op nahouden.’ Zo’n snoeproute is een soort Hans en Grietje-spoor van wikkels, flesjes, zakjes en drankenkartons tussen winkel en school.

Inhoudelijk moeten educatieve lespakketten over bijvoorbeeld plastic soep bewustwording genereren. ‘We proberen ook ouders aan te spreken’, zegt Bobeldijk, ‘maar we denken dat kinderen op hun beurt de ouders opvoeden met de verhalen over afval waarmee ze thuiskomen. “Wat doet papa daar?” Hopelijk worden daardoor plastic zakken minder naast de container geplaatst en meer erin.’

Dergelijke ‘bijplaatsingen’ vormen naast de direct op straat gekwakte verpakkingen een belangrijke bron van zwerfvuil in grote steden. Meeuwen, duiven, kraaien en ratten komen op de zakken af en pikken of vreten ze kapot waarna de inhoud over straat gaat zwerven. Deze bijplaatsingen zijn in alle grote steden een probleem. Ze veroorzaken niet alleen zwerfafval, de zakken blokkeren samen met grofvuil als bedden, matrassen en koelkasten ook het legen van de ondergrondse containers. In Utrecht speuren handhavers naar namen en adressen door verkeerd aangeboden zakken open te maken en de inhoud te analyseren. ‘We achterhalen ook fout of illegaal aangeboden bedrijfsafval’, zegt Philip ter Laak van Stadswerken Utrecht. ‘Ligt er tegenover een sapjesbar kistenvol aan sinaasappelschillen, dan spreken we de ondernemer erop aan.’

Heterdaadje
Voor zwerfafval is daarentegen een ‘heterdaadje’ nodig en dat is lastig, zegt Ter Laak. De pakkans is gering. ‘Bovendien laten veel mensen onbewust hun blikje achter op het bankje of rommel na een picknick in het park.’ Utrecht probeert mensen aan te sporen tot goed gedrag. ‘Hou dat park schoon, ook na je picknick. We delen daar zakken uit en zijn zichtbaar in de parken. Als mensen ons zien rondlopen en weten dat er zakken en prullenbakken zijn, is de kans groter dat mensen afval netjes weggooien.’

Ook Addie Weenk wil mensen tot een mentaliteits- en gedragsverandering aansporen. Ze is coördinator van GemeenteSchoon, de onder Rijkswaterstaat ressorterende vraagbaak en denktank voor gemeentelijk afvalbeleid. ‘Burgers aanzetten tot gewenst gedrag, zoals afval in de bak gooien, zo nodig even bij je houden en het liefst af en toe even wat zwerfafval oprapen. Dat kan in nauwe samenwerking met winkeliers, die bijvoorbeeld mensen inhuren om in winkelcentra op zichtbare wijze afval te verwijderen’, aldus Weenk.

Er zijn volgens GemeenteSchoon steeds meer gemeenten die niet alleen overtreders straffen maar ook bewoners actief betrekken (burgerparticipatie) en belonen wanneer ze hun straat van zwerfvuil ontdoen. ‘Ze plaatsen dan een extra speeltoestel voor de buurtspeeltuin of houden deze extra schoon’, weet Weenk. Zoiets gebeurt bij een aantal scholen in Den Haag. De gemeente probeert ook bewoners in de wijken te betrekken. ‘Wij kijken naar actieve mensen in de straat die dan buurtgenoten overhalen om bij te dragen aan een schone stad. En we zijn ook bezig om via buurtvaders en imams de regels voor afval in de openbare ruimte te verspreiden’, zegt Sarah van Nispen van de afdeling Afval en Schoon.

De gemeente probeert ook zelf mensen bij ondergrondse afvalcontainers aan te spreken dat die afvalzak erin moet en niet ernaast. ‘Handhaven is niet alleen het sluitstuk van ons beleid, maar een wezenlijk onderdeel’, vult VVD-wethouder Boudewijn Revis (binnenstad, stadsontwikkeling kerngebieden en buitenruimte) aan. Hij overlegt cijfers waaruit blijkt dat Den Haag in 2013 liefst 748 keer een strafbeschikking heeft uitgedeeld.

‘Daarbij werden mensen op heterdaad betrapt bij het onjuist aanbieden van huisvuil of straatafval’, meldt Revis. In 2013 zijn ook 21.385 onjuist aangeboden huisvuilzakken onderzocht op adresgegevens. ‘Waar mogelijk is bestuursrechtelijk opgetreden door middel van spoedeisende bestuursdwang waarbij de kosten verhaald worden op de overtreder.’ Bij 460 overtredingen was sprake van recidive. Een derde overtreding kost in Den Haag 194 euro. Revis: ‘Hoe vaker je een overtreding pleegt, hoe hoger de boete.’

Bukplicht
In Rotterdam overlegt wethouder Joost Eerdmans (Leefbaar Rotterdam) van veiligheid, handhaving en buitenruimte binnenkort met minister Opstelten over verhoging van de zogeheten hufterboete. ‘Wij willen asociale overtredingen harder aanpakken’, zegt Eerdmans. ‘Wie een hele zak met McDonald’s-resten op straat leeggooit, kan rekenen op een pittig bedrag als geldboete.’

In het voorjaar 2015 komt Eerdmans met een ‘zwerfvuiloffensief’ voor Rotterdam. ‘De vuilnismannen van Stadsbeheer kennen de slechte straten op dit terrein uit hun hoofd. In die straten gaan stadswachten bij wijze van spreken achter de boom staan om overtreders lik op stuk te geven. We onderzoeken zakken en gaan ook met camera’s proberen te achterhalen wie dat zijn.’

Het offensief bestaat ook uit het belonen van burgers en scholieren voor goed gedrag. Veel wil Eerdmans er nog niet over zeggen, maar in Rotterdam-Noord is een zakgeldproject voor kinderen die op zaterdag zwerfvuil opruimen. In Kralingen organiseert een vrijwilligster gratis schaaklessen voor kinderen die hun buurt schoonhouden. En in Hoogvliet is het ‘Afval loont’-programma actief. Daar ontvangen burgers geld bij inleveren van oude elektronica, petflessen en papier.

En Eerdmans wil meer: ‘Ik wil dat burgers ondergrondse afvalcontainers adopteren en schoonhouden, in ruil voor privileges zoals voorrang bij grofvuil ophalen. We hebben al meer dan honderd adoptanten. Eén procent van mijn budget stop ik in het uitvoeren van goede ideeën van burgers.’

Ook Rotterdam wil burgers meer betrekken bij het opruimen van hun eigen straat. ‘We doen mee met de landelijke ‘keep it clean’-day in september. Vorig jaar deden meer dan duizend Rotterdammers en tweehonderd ambtenaren mee. En weet je wat ik laatst op een afvalcongres hoorde? ‘Bukplicht’ van medewerkers van Centerparcs. Geweldig idee! Als ze een bananenschil zien liggen of een blikje, zijn ze verplicht het op te rapen. Het slaat over op de bezoekers. Die huisjes en hun omgeving zien er schitterend schoon uit. Het lijkt me goed dat iedereen in Rotterdam meehelpt de stad schoon te houden.’

Kliko’s voor ‘oud brood’
Utrecht heeft in sommige wijken kliko´s voor oud-brood geplaatst. ‘In sommige geloofsovertuigingen geldt het gebod om geen voedsel weg te gooien’, zegt Philip ter Laak van Stadswerken. Kleine hoeveelheden oud brood aan de eendjes voeren, is volgens hem niet erg, maar de enorme hoeveelheden brood op straat en langs de gracht trekt ratten, meeuwen en schijtende eenden aan.

‘Ongedierte moeten we bestrijden, want het kan ook gevaar voor spelende kinderen opleveren.’ Het brood wordt tot compost verwerkt. Ook Den Haag zamelt oud brood in. ‘Er zijn ook oudere autochtone Nederlanders die moeite hebben om oud brood weg te doen omdat ze de Hongerwinter hebben meegemaakt’, zegt Sarah van Nispen van de afdeling Afval en Schoon. In Den Haag gaan de broodkorsten naar de composteerinstallatie.

Rotterdam zet publieksvoorlichters in die langsgaan bij moskeeën en maatschappelijke verenigingen. ‘Daarbij vragen wij de imams om in het vrijdaggebed regelmatig de noodzaak van een schone en veilige buitenruimte onder de aandacht te brengen’, zegt Eerdmans. ‘Daarbij zit ook de boodschap dat het niet gewenst is om etensresten op straat te gooien. Dat trekt namelijk ongedierte aan, wat de gezondheid van kinderen in gevaar brengt’, aldus de wethouder.

Er is een actieve bewoonster die flyers in verschillende talen uitdeelt en het broodprobleem onder de aandacht van haar medebuurtbewoners brengt. Eerdmans: ‘De gemeente communiceert zelf alleen in het Nederlands hierover.’