Worstelen met nieuwe warmte

Terug naar de gasinjetstraat

Stamppot als smeermiddel voor de energietransitie. Het bleek de juiste inschatting van de gemeente om de bewoners van de Purmerendse wijk Overwhere- Zuid ’s avonds in hun lokale basisschool bijeen te krijgen. Massaal kwamen ze. Op vellen papier mochten ze eind februari noteren wat ze van het plan vonden om 95 woningen in de wijk van het gas te halen. Of het aansluiten op het warmtenet zou leiden tot een lagere energierekening was nog de vraag. Maar, gold als lokkend voordeel, de gemeente betaalde bij wijze van pilot al hun noodzakelijke kosten.

‘Er bleek op die bijeenkomst veel vertrouwen in ons gezamenlijke project’, blikt Purmerends programmamanager duurzaamheid Jaspert Verplanke terug, ‘maar een stuk minder in de lokale politiek. Dat eh… was wel een dingetje.’ Toch was het uitgerekend die politiek die najaar 2017 had besloten tot de unieke pilot. Ja, de gemeente Purmerend betaalde de destijds ingeschatte 5.000 euro transitiekosten per woning, maar alleen onder de uitdrukkelijk door de raad vastgelegde voorwaarde dat minstens de helft van de 95 particuliere huiseigenaren aan het project zou meedoen. Veel tijd was er niet. De straten in Overwhere-Zuid moesten zo snel mogelijk open om tegelijk met de aanleg van het warmtenet het verzakte riool te vervangen. ‘Het stinkt hier’, hoorde je in de wijk steeds vaker.

Gigantisch veel tijd
In de vorige aflevering, gepubliceerd net voor die stamppotmaaltijd in februari, had Verplanke met zo’n veertig buurtbewoners gesproken. ‘Met mensen die zeggen: kun je er niet morgen mee beginnen, maar ook met wijkbewoners die absoluut geen gedoe willen in hun woning’, zei hij toen. Al kostte het hem ‘gigantisch veel tijd en energie’, over de bereidwilligheid van de bewoners maakte hij zich weinig zorgen. ‘Ik denk dat uiteindelijk meer dan de helft de intentieverklaring gaat tekenen.’ Maar zou de nieuwe gemeenteraad de pilot wel willen voortzetten? Om over een volgende uitdaging – het opschalen van het buurtproject naar grotere delen van zijn stad – nog maar te zwijgen.

Dat maakt de Purmerendse pilot interessant voor een nóg veel grotere schaal: de aanstaande energietransitie in heel Nederland, waarvoor bijna acht miljoen woningen van het aardgas moeten. Wat valt er van die eerste 95 te leren voor de rest? Reden voor Binnenlands Bestuur om terug te keren naar de door de gemeente betrokken modelwoning in de Gasinjetstraat. Om de voortgang in Purmerend een half jaar later nog eens te meten.

‘Ik denk dat we inmiddels 75 procent van de intentieverklaring binnen hebben’, verklapt Verplanke maar meteen. ‘Voor ons is dat echt een eclatant succes. Van zo veel enthousiasme van de bewoners hadden we alleen maar kunnen dromen. Ook vanuit de raad kregen we veel complimenten.’ Al stribbelde diezelfde raad nog even tegen toen die zich eind juni in haar nieuwe samenstelling nogmaals over de pilot moest buigen. ‘Een aantal partijen kwam met de vraag waarom de burger geen bijdrage aan de transitiekosten kon leveren. Het ging hier tenslotte om koopwoningen.’ Maar uiteindelijk stemde de meerderheid toch in met verlenging van de pilot.

Zware verantwoordelijkheid
‘Dus zijn we nu in business’, zegt Verplanke. ’En dat betekent nogal wat. Soms, zeg ik maar eerlijk, is het als ambtenaar ook heel prettig om iets niet te krijgen. Dan kun je in een stil hoekje gaan zitten en huilie-huilie-gedrag gaan vertonen. Nu was het plan aanvaard, hadden we een groot deel van de bewoners mee en moesten we het allemaal gaan doen. We realiseerden ons meteen: dit is een zware verantwoordelijkheid. Want niet alleen de bewoners kijken ons op de vingers, ook de coalitie, de buurgemeenten, de pers het ministerie en vele andere gemeenten. Tot dan toe was het allemaal planvorming, papier, nu begon de rauwe realiteit.’

Eerst maar eens die kosten. ‘Het eerder op basis van referentiewoningen in de wijk ingeschatte bedrag van 5.000 euro bleek niet toereikend. Om het aardgas af te koppelen en 95 procent van de huizen aan te sluiten op een warmtenet, bleek gemiddeld zo’n 6.500 euro nodig. Tel daar een stevige post onvoorzien bij op en je zit op 8.000 euro. We betreden in deze pilot terra incognita. De afzonderlijke activiteiten zijn bekend. Maar de totale samenhang is bij woningen in particulier bezit in een jaren zestigwijk nog nooit gedaan.’

En wie moest de renovatie in de huizen daadwerkelijk gaan uitvoeren? Verplanke: ‘Wij dachten aanvankelijk dat de eigenaren dit zelf zouden regelen. Maar uit huisbezoeken bleek al snel dat de bewoners verwachten dat de gemeente de technische en bouwkundige aanpassingen in hun woning zou gaan organiseren. En je wilt ook goeie mensen in huis halen, niet de beunhazen – als je met de huidige bouwhausse al een aannemer kunt vinden. Toen is het idee geboren om het voor alle deelnemers in collectiviteit dit thema op te pakken, met de gemeente als opdrachtgever.’

Daarmee ontzorgde de gemeente Purmerend de buurtbewoners, maar kreeg ze er zelf weer nieuwe problemen bij. ‘Als we dit collectief doen, dan moet het project worden aanbesteed. Dat betekent voor de burgers ook dat het niet langer vrijblijvend is. Als je ‘ja’ zegt, doe je mee voor het volledige pakket. Je kunt niet voor de aansluiting van het water een goedkoper vriendje inzetten, of zelf gaan knutselen. We dubben nog hoe ver we gaan. Of we bijvoorbeeld de vervanging van de kookplaten er ook in meenemen. Maar hoe dan ook zal er voor de bewoners die meedoen geen keuzevrijheid zijn in de keuze van installateurs.’

Fotostandaards
Hoe krijg je de bewoners zo ver dat ze begrijpen wat er allemaal in hun huis gaat gebeuren? ‘Daarvoor hebben we deze fotostandaards gemaakt.’ Verplanke wijst naar de manshoge imitatie-meterkast, bestaande uit een drietal losse foto’s waarmee naar believen kan worden geschoven: afbeelding van gasmeter eruit, die van een warmte-unit erin. In een handomdraai is het gebeurd. Maar dan de praktijk: ‘Als je de warmte-unit plaatst, dan krijg je het water in de meterkast boven de elektra. Dat mag niet. Die twee omdraaien kost volgens onze netbeheerder Liander 900 euro extra. Dan heb je ook nog situaties waarin er een grote standpijp door de meterkast heen loopt, waardoor het een lastig wordt de warmte-unit passend te krijgen.’

En dat zijn alleen nog maar de problemen in de woning. ‘Je hebt ook nog een stukje voor de voordeur. Je moet de warmtebuizen onder de fundering door in het huis zien te krijgen. Extra complicatie is dat de meeste bewoners in de buurt een gescheiden rioolstelsel krijgen. Dat willen we allemaal in deze modelwoning eerst een keer oefenen. Dan weet je waar je het over hebt.’

Ook bij de aanbesteding zelf doemen nieuwe problemen op. ‘We hebben als gemeente een heleboel vragen: met welke rendementseisen neemt een commerciële partij genoegen. Hoe zit het met de risico’s die je als gemeente loopt in de voorfinanciering? Ja, wij worden als gemeente op het gebied van planvorming begeleid door twee adviesbureaus, maar in praktisch opzicht weten wij sommige dingen weer beter.’ Ook de Vereniging van Nederlandse Gemeenten en de verantwoordelijke ministeries bieden de pioniers in Purmerend niet altijd houvast. ‘Als we daar vertellen waar wij in de praktijk tegenaan lopen – neem die meterkastproblematiek – dan staan ze met hun oren te klapperen.’

Sociale druk
Eind dit jaar gaat volgens planning de eerste schop de grond in. Meer uitstel kan de rioolvervanging in Overwhere-Zuid niet verdragen. Verplanke hoopt dat tegen die tijd alle 95 huiseigenaren de intentieverklaring hebben ondertekend. ‘Je ziet dat de sociale druk binnen de wijk ook een rol begint te spelen.’ Als voorbeeld noemt hij een aantal mensen van Aziatische afkomst met een buurtwinkel. ‘Die worden erover bijgepraat door hun buren. Wat je als gemeente niet lukt, kan dat ineens wel. Ze willen geen hindernis vormen voor dit project en gaan alsnog overstag.’

Maar Verplanke maakt zich geen illusies: ‘Er is nog steeds een aantal bewoners dat absoluut niet mee wil. Ze zeggen: 2050, dat is zo ver weg, dat gas zal mijn tijd nog wel duren.’ Wat kan de gemeente dan nog doen? ‘Als de straat voor het riool wordt opengegooid, kloppen we nog eens bij die mensen aan en gooien al onze charmes in de strijd. Lukt het nog steeds niet, dan houdt het op. Dan blijven die mensen dus gewoon op het aardgas. Dan krijgen we de absurdistische situatie dat de netbeheerder voor een beperkt aantal mensen een enorme investering moet doen in het gasnetwerk. En dat voor een korte periode waarvan ze weten dat de afschrijvingskosten nooit zullen worden gehaald. Dat is de prijs die we moeten betalen zolang het in de wetgeving nog niet is geregeld dat de gasaansluitplicht wordt vervangen door een warmterecht.’

Uitstel, weet hij, is in Overwhere-Zuid geen optie. ‘Als je de verwachtingen als gemeente nu niet waarmaakt, hoef je hier de komende tien jaar met de energietransitie niet meer aan te komen.’