VTH-stelsel is nog steeds ‘vrijblijvend en fragmentarisch’

Hoe gaat het met het VTH-stelsel, oftewel het stelsel van Vergunningverlening, Toezicht en Handhaving waarvan de 29 omgevingsdiensten de handen en voeten zijn? Dat wil de Tweede Kamercommissie van Infrastructuur en Waterstaat graag weten nu het verbeterprogramma van de afgelopen jaren is afgerond. Om die reden is er donderdag een rondetafelgesprek met overheden, belangenorganisaties en omgevingsdiensten. Duidelijk mag zijn dat nog steeds dezelfde conclusie getrokken wordt als jaren geleden: het stelsel is te vrijblijvend en fragmentarisch.

Hetzelfde

Ten minste, dat staat in de position paper die toezichthouder ILT (Inspectie Leefomgeving en Transport) indiende in voorbereiding op het rondetafelgesprek. Zelfs na afronding van het verbeterprogramma ‘blijft er binnen het stelsel een hoge mate van vrijblijvendheid en fragmentatie aanwezig’, schrijft het ILT.

Dat rijmt sterk met de conclusie van de commissie-Aartsen in 2021, die de aanleiding was voor het verbeterprogramma. De commissie schreef destijds: ‘Het stelsel wordt - nog steeds - gekenmerkt door fragmentatie en vrijblijvendheid.’

Nog steeds? Ja, omdat de commissie-Van Aartsen weer opvolger was van de commissie-Mans uit 2008, opgericht na de cafébrand in Volendam (2001) en de vuurwerkramp in Enschede (2000). Conclusie van deze commissie-Mans zeventien jaar geleden: ‘Het centrale probleem, dat een effectieve en efficiënte handhaving van het omgevingsrecht in de weg staat, wordt gevormd door fragmentatie, gepaard gaande met vrijblijvendheid in samenwerking en uitvoering.’

De financiering

Onder andere om de inspectie op meer afstand van het lokale bestuur te zetten, werden daarna 29 omgevingsdiensten in het leven geroepen. Zij doen namens gemeenten en provincies de controle en vergunningverlening voor 350.000 bedrijven. Maar de commissie-Van Aartsen oordeelde in 2021 dat de omgevingsdiensten alsnog niet voldoende onafhankelijk van het lokaal bestuur hun werk kunnen doen. Eén reden hiervoor zou de outputfinanciering van omgevingsdiensten zijn: zij krijgen veelal betaald per taak die ze uitvoeren. 

‘Deze wijze van financieren belemmert de effectiviteit van toezicht en handhaving’, schreef de commissie-Van Aartsen. ‘De omgevingsdienst wordt zo een krap gefinancierde ‘uitvoeringsmachine’’. Maar nu zo'n vier jaar later vindt de ILT nog steeds dat omgevingsdiensten te weinig onafhankelijk zijn, en nog steeds heeft de ‘kostprijsfinanciering’ daarmee te maken: ‘De financieringssystematiek moet anders: omgevingsdiensten moeten meer ruimte krijgen.’

Geen oplossing

Een nog andere kritiek van de ILT is dat de omgevingsdiensten te weinig aandacht hebben voor de bestrijding van milieucriminaliteit, waarmee de inspectiedienst zich ook zelf bezig houdt. Algehele conclusie: het net afgeronde verbeterprogramma ‘lost de structurele tekortkomingen van het stelsel niet op’.

Krappe financiering

In een eigen position paper wijzen overheidskoepels IPO en VNG met name op de krappe financiering van de omgevingsdiensten. Er is een gebrek aan geld, zeggen zij: ‘Provincies en gemeenten dragen nu 640 miljoen euro per jaar bij aan de omgevingsdiensten. Dat was vier jaar terug nog 570 miljoen euro.’ Meer lukt niet: ‘De grens is bereikt om alle nieuwe ontwikkelingen te kunnen financieren.’

In hun ogen is er structureel 30 tot 60 miljoen euro extra nodig. Eén reden daarvoor is dat ‘ontwikkelingen rondom stikstof, Zeer Zorgwekkende Stoffen (waaronder PFAS), energietransitie en claims op de schaarse ruimte vragen om extra tijd en deskundigheid. Ze jagen de kostprijs van vergunningen significant op.’

Onafhankelijke Autoriteit Gezondheid

Fundamentele kritiek valt vervolgens te lezen in de position papers van de twee burgerbelangenorganisaties Stichting Gezondheid op 1 (van Tata Steel-omwonende Antoinette Verbrugge) en Platform Weeffouten. Zij pleiten beiden voor meer inspraak van burgers en de komst van een Onafhankelijke Autoriteit Gezondheid, die los staat van elk economisch belang. ‘Deze autoriteit zou alle beslissingen binnen het VTH-stelsel moeten toetsen op gezondheidsaspecten en als vanzelfsprekend boven alle partijen staan’, schrijft Verbrugge.

Omgevingsdienst NL

Koepelorganisatie Omgevingsdienst NL bestrijdt dat niks ten goede is veranderd en wijst er onder meer op dat opleidingen nu gezamenlijk worden ingekocht, dat alle diensten een visitatiecommissie op bezoek hebben gekregen en dat data worden geüniformeerd. Voor nog meer stappen voorwaarts, aldus de position paper, zijn ‘een lange adem en structurele financiering’ noodzakelijk.