Hotelkamer met tralies

Het cellenoverschot noopt het ministerie van Justitie om verouderde gevangenissen af te stoten. Wat te doen met de histo­rische ­complexen? Hoorn restaureerde het gevangeniseiland tot een complex voor cultuur, toerisme en wonen.

Bevolkingsdaling gaat in steeds meer delen van het land de beleidsagenda bepalen de komende jaren. In een serie artikelen besteedt Binnenlands Bestuur aandacht aan gevolgen van krimp.

DEEL 2: Gevangenissen

Hij woont op historische grond, realiseert Peter Voordenberg zich. De eikenhouten balken in het trappenhuis van zijn appartement in Hoorn, zijn daar waarschijnlijk rond 1660 geplaatst in opdracht van de eerste bewoner op het Oostereiland, koopman Cornelis Jansz Schuijt. Soms beeldt hij zich in, wanneer hij over zijn open zolder kijkt, hoe Schuijt de cacaobonen in zijn pakhuis inspecteerde. Toen een halve eeuw later de admiraliteit in het gebouw was gehuisvest, lagen er 32 oorlogs­schepen voor de deur van Voordenbergs huidige woning. Het moet een magnifiek uitzicht zijn geweest.

Het Oostereiland in de voormalige Zuiderzee had in de loop der eeuwen veel bestemmingen. Na kooplieden en admiralen bevolkten achtereenvolgens bedelaars, tewerkgestelden, gevangenen en asielzoekers het complex. Sinds vorig jaar betreedt een heel nieuw publiek het gebied: een handvol bewoners en een groeiende stroom bezoekers van het Museum van de Twintigste Eeuw, het gevangenishotel en het filmtheater.

Volgens projectwethouder Ronald Louwman (VVD, ruimtelijke ordening, financiën) was er maar één manier om het Oostereiland nieuw leven in te blazen: door als gemeente zelf de ontwikkeling ter hand te nemen. ‘Het was nog voor de crisis, maar toch waren er geen ontwikkelaars die het aandurfden. Je weet natuurlijk nooit wat je tegenkomt in zo’n oud complex. Zo liepen wij tegen bodemverontreiniging aan. En tegelijkertijd ben je bij de renovatie van een rijksmonument aan strenge regels gebonden.’

De gemeente organiseerde een ideeënmarkt om de Hoornse bevolking bij het project te betrekken. Op basis daarvan ontstond het huidige plan, met een combinatie van cultuur, horeca en 25 appartementen. De verkoop van de woningen is nog wel een probleem; er zijn er pas zeven verkocht. De prijzen (tussen twee en bijna vijf ton) zijn al verlaagd en als er eind dit jaar nog steeds geen kopers zijn, wil de gemeente voorlopig gaan verhuren, zegt wethouder Louwman.

Desondanks is de gemeente tevreden over het resultaat. Gelukkig maar; de herontwikkeling van het Ooster­eiland kostte Hoorn aardig wat geld. De gemeente investeerde 30 miljoen euro om het eiland aan te kopen, de historische gebouwen op te knappen en het een nieuwe functie te geven. De jaarlijkse exploitatiekosten voor de gemeente zijn gedurende de herontwikkeling met 75.000 euro opgelopen tot 275.000 euro.

Het was het waard, zegt de wethouder bij zijn rondleiding door het complex. ‘Er wordt hier nu vanuit de gemeenschap van alles georganiseerd. We zijn apetrots op de nieuwe functie die dit eiland heeft gekregen.’

Succes
Ook de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) noemt de her­ontwikkeling van het Oostereiland een succes. De dienst analyseerde begin dit jaar vijf herbestemmingsprojecten van gevangeniscomplexen. De analyse moet resulteren in een handreiking voor overheden en ontwikkelaars die plannen hebben met een historische gevangenis.

Wat Hoorn goed deed was burgers al in een beginstadium laten meedenken over de nieuwe invulling van het oude gevangeniseiland, concludeert de RCE. Het leidde ertoe dat uiteindelijk geen enkel bezwaarschrift werd ingediend en dat de gemeenschap de financiële last voor Hoorn bleef steunen. Dat Hoorn het hele project in eigen beheer ontwikkelde, droeg ook bij aan het succes. Daardoor waren de eisen en ambities van begin af aan duidelijk: het historische complex als geheel te behouden. De gemeente richtte er speciaal een project­organisatie voor in.

Ook andere gemeenten hebben ervaring met herbestemming. In Roermond ontstonden juist problemen door gebrek aan duidelijkheid over de wensen van de gemeente met het historische Arresthuis in de binnenstad. Een plan van een projectontwikkelaar ketste bij de gemeente af op hoogbouw. Het proces liep vast en de ontwikkelaar trok zich terug.

Vervolgens staken gemeente Roermond, de RCE, de Rijksgebouwendienst (Rgd), het Rijksvastgoed- en ontwikkelingsbedrijf (RVOB) en de Rijksbouwmeester de koppen bij elkaar. Ze formuleerden uitgangspunten en voorwaarden waaraan de herbestemming moest voldoen. Dat werkte bij de plannenmakers eerder inspirerend dan belemmerend, constateert de RCE in de analyse. Zo bleven veel typische gevangeniskenmerken behouden. De donkere muren, de tralies en de antraciet geverfde celdeuren zijn nu het visitekaartje van Hotel Het Arresthuis.

Vaste aanpak
De Rijksgebouwendienst, die de monumentale complexen in beheer heeft of had, werkt volgens een vaste aanpak wanneer de Dienst Justitiële Inrichtingen besluit een oude gevangenis niet langer te gebruiken. Willem Gasman, directie Vastgoed van de Rgd, legt uit dat eerst aan gemeente, provincie en waterschap wordt gevraagd of ze belangstelling hebben voor de oude bajes.

Zo is het negentiende-eeuwse gevangenisdorp in Veenhuizen een toeristische trekpleister geworden nadat het rijk de gebouwen restaureerde en gemeente en provincie investeerden in de infrastructuur. Zwolle deed het anders. De gemeente kocht het Spinhuis en verkocht het aan een ontwikkelaar die er een hotel in maakte.

Nu gemeenten een dergelijk risico niet meer willen lopen, maakt de Rgd gebruik van openbare verkoop via voorselectie. Op basis van vast­gestelde randvoorwaarden maken de gemeente en de betrokken rijksdiensten een eerste kwaliteitsselectie uit de ingediende plannen. Het grote voordeel daarvan is dat de winnende marktpartij kan rekenen op planologische medewerking van de gemeente, zegt Gasman. ‘Binnen de voorwaarden is ruimte om naar eigen inzicht functies in te vullen. Het is aan de marktpartij om een plan te bedenken dat onze goedkeuring kan vinden.’

In Hoorn kijkt wethouder Louwman uit over de vroegere Zuiderzee. Zijn voorgangers in 1650 bouwden voor het eerst in Europa een eiland in open zee. Een huzarenstukje, zegt Louwman, waar de gemeente met terugwerkende kracht trots op is. ‘Wij hebben een waardig hoofdstuk kunnen toevoegen aan de unieke geschiedenis van Oostereiland.’

Elf complexen gesloopt
Nederland telt 57 historische gevangeniscomplexen (gebouwd voor of in de twintigste eeuw). Of telde, eigenlijk; elf oude gevangenissen zijn sinds de jaren zeventig gesloopt, een werd verwoest tijdens de Tweede Wereldoorlog. In de afgelopen jaren hebben vijftien complexen een nieuwe bestemming gekregen. Voor dertien andere zijn daarvoor de voorbereidingen gaande. Nog eens dertien historische gevangenissen houden voorlopig hun oude functie, voor vier complexen is onbekend wat de toekomst brengt.

Wat kost een oude bajes?
Dat hangt af van de locatie en de staat waarin het complex verkeert, zegt Willem Gasman van de Rijksgebouwendienst. Hoorn betaalde in 2007 3,6 miljoen euro voor de aankoop van het eiland en alle gebouwen. In Rotterdam gaat de P.I. Noordsingel in 2014 voor ruim 4,5 miljoen over naar twee ontwikkelaars, die een plan maakten voor wonen, werken en groene ruimte. Over de verkoop van de Blokhuispoort in Leeuwaren wordt dit najaar meer bekend.