Circulair systeem voorwaarden voor circulair ondernemen

Een circulaire economie in 2050 betekent ook circulair ondernemerschap. We nemen definitief afscheid van de lineaire economie van maken-gebruiken-weggooien. Maar dat is makkelijker gezegd dan gedaan. Ondernemers staan voor grote uitdagingen en komen flinke barrières tegen, blijkt uit mede door Royal HaskoningDHV uitgevoerd onderzoek. Innovatief circulair ondernemerschap moet meer dan nu gepaard gaan met een echte systeemverandering. Anders komt de transitie niet van de grond en blijft het pappen en nathouden.

Even over de R-ladder. Onderaan staat recover, oftewel het terugwinnen van energie uit reststromen. En bovenaan staan refuse en rethink. Meestal geldt: hoe hoger op de ladder, hoe beter waarde behouden kan blijven. Royal HaskoningDHV onderzocht samen met KplusV, in opdracht van het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat, de knelpunten én de denkbare oplossingen op het gebied van circulaire financiering. We keken naar het huidige financieringsaanbod en gingen aan de hand van uitgebreid praktijkonderzoek in het veld na in hoeverre ondernemers daarmee geholpen zijn en uit de voeten kunnen.

De afgelopen jaren zijn er tal van (in)directe financieringsinstrumenten, subsidieregelingen en fondsen gekomen en toegepast om circulair ondernemerschap te helpen bevorderen. Ondernemers kunnen voor advies bijvoorbeeld terecht bij het Versnellingshuis, om te zorgen voor de beste match tussen circulaire innovatie en (financiële) ondersteuning.
Dit instrumentarium helpt om het aantal circulaire bedrijfsactiviteiten te laten groeien. Daarbij past de kanttekening dat deze groei nog beperkt is, dat de slaagkans van initiatieven nog niet hoog genoeg is en dat het veelal gaat om initiatieven die laag op de R-ladder staan, zoals recycling. Hoger op de ladder is de vooruitgang en de schaal nog bescheiden: er moeten nog veel barrières uit de weg worden geruimd.

Het beeld van vandaag, zoals ook uit ons onderzoek naar voren komt, is feitelijk dat de circulaire ondernemer zich moet zien te redden binnen het lineaire systeem. Een circulaire ondernemer krijgt financiële middelen of andere ondersteuning om een circulair product of dienst te ontwikkelen en moet daarmee kunnen concurreren met lineaire aanbieders. Maar in essentie blijven de (lineaire) systeemcondities hetzelfde. En daar zit de crux, plus het begin van de oplossing.

Het is de helderrode draad die alle gesignaleerde knelpunten verbindt: het huidige circulaire financieringsinstrumentarium is nog altijd grotendeels gebaseerd op lineaire economische beginselen. Hergebruiken is in de regel duurder dan nieuwe producten kopen, maar de positieve impact van hergebruik komt niet in de prijs tot uitdrukking. Hetzelfde geldt helaas ook voor de negatieve impact van nieuwe producten; er is geen sprake van een soort milieu- of klimaatopslag voor lineaire producten. En dus is concurrentie puur op de prijs, zoals het nu vaak gaat, geen optie voor circulaire bedrijven.

Dat schept dus niet de condities die we nodig hebben voor een transitie naar hoogwaardige circulaire bedrijfsmodellen, hoger op de R-ladder. Circulaire ondernemers verliezen per saldo nog te vaak de strijd met hun lineaire concurrenten. Met alleen maar financieren en subsidiëren kom je er echter niet:  dat is onvoldoende voor duurzame, krachtige business cases. En dan haal je – zeker de eerste jaren – de rendementseisen van financiers niet. Een bredere aanpak gericht op het creëren van de juiste (circulaire) systeemcondities is dus noodzakelijk.

We moeten daarvoor naar het hele systeem kijken. Dus goede initiatieven niet alleen financieel steunen, om het aanbod te vergroten, maar ook zorgen dat er voldoende marktvraag komt.  En dat proces kan op gang worden gebracht door eisen te stellen en regelgeving aan te passen. Als plastic zakjes niet meer mogen, gaat de markt op zoek naar alternatieven. Als wettelijke regels voor afvalstromen worden aangepast, kan bij zuiveringsinstallaties teruggewonnen fosfaat of cellulose op een gelijk speelveld concurreren met ‘nieuw’ fosfaat en papier. En als er strengere circulariteitseisen worden gesteld aan nieuwe gebouwen, dan loont het om niet te slopen maar wel om te oogsten. 
Een mooi initiatief in dit verband is het voormalige provinciale gebouw Prinsenhof A in Arnhem. Dat negen verdiepingen tellende gebouw wordt sinds dit voorjaar niet gesloopt, maar uit elkaar gehaald en de onderdelen worden hergebruikt voor nieuwbouw. Kozijnen, trappen, wanden, voerbedekking en zo’n 7.400 vierkante meter betonvloeren krijgen een tweede leven.

Zulke initiatieven, consequent en structureel toegepast, zijn ook een onmisbare brandstof voor innovatief ondernemerschap. Want dat moet er natuurlijk ook zijn. Het bedrijfsleven moet lef tonen, dat is immers onlosmakelijk verbonden met innovatie.

De conclusie is glashelder:  we moeten beginnen bij de basis. Onder de huidige condities, in het huidige systeem,  is lineair ondernemen lonend. En dus moeten we grotere stappen zetten. We moeten de juiste systeemcondities creëren waardoor we niet meer werken aan een lineaire economie met een circulair sausje, maar bewegen richting een puur circulaire economie.

De Rijksoverheid is hiervoor primair aan zet, maar staat daarin niet alleen. Input van initiatiefnemers en andere stakeholders is nodig om de juiste koers in te kunnen zetten. Gezamenlijk kunnen we de juiste systeemcondities creeren. Ons perspectief, of ons ideaal, is dat we het kunnen omkeren. Dus dat een lineaire ondernemer tegen circulaire (financierings)eisen aanloopt. En dus alleen verder kan als hij of zij zelf ook de omslag naar circulair maakt. Die toekomst willen we graag samen met ondernemers en overheden dichterbij brengen. Dat is immers ons motto: enhancing society together.