Tijdelijke natuur op onverkoopbare grond

Op een grotendeels braakliggend bedrijventerrein en nieuwbouwwijk Eeserwold bij Steenwijk floreert de natuur. In afwachting van de verkoop van kavels is er volop ecologische ontwikkeling. ‘Tijdelijke natuur’ heet het nieuwe concept.

Het enorme bedrijventerrein biedt een weidse maar wat verlaten aanblik. Het veertig hectaren tellende terrein herbergt acht bedrijven, gehuisvest in twee moderne kantoorpanden en drie bedrijfspanden. Ze zijn op flinke afstand van elkaar gebouwd. De toekomstige straatnamen en de bijbehorende nummers van de kavels staan op een bord aangegeven. Aangrenzend ligt een nieuwe woonwijk van liefst honderd hectare. Daar zijn tien kavels verkocht. Drie boerderettes zijn er gebouwd, en verder weg staan nog drie villas aan het water.

Te Steenwijk, pal ten oosten van de snelweg A32, is de bouwcrisis voelbaar. Sinds eind 2009 is mondjesmaat jaarlijks een kavel verkocht of verhuurd. Bij gebrek aan economische dynamiek is er sindsdien evenwel een behoorlijke ecologische dynamiek op gang gekomen. Projectontwikkelaar en zandwinexploitant Roelofs heeft namelijk al voor de bouwcrisis een overeenkomst gesloten met Landschap Overijssel om de nog niet bebouwde kavels tijdelijk aan de natuur te schenken.

Niet zonder resultaat. Eeserwold geldt als een succesvolle pilot voor de tijdelijke natuurbestemming van bedrijventerreinen en woningbouwlocaties. Eibert Jongsma, adviseur bij Landschap Overijssel gaat voor in een rondleiding. De vogels houden zich vandaag schuil vanwege de harde wind. Alleen een torenvalk trotseert de gure windstoten. Een koppeltje rotganzen vliegt op en we horen een aantal kwetterende rietgorsen.

‘Je had beter vorige week kunnen komen’, zegt Jongsma. ‘Ik zag toen een watersnip opvliegen.’ Ook de kleine plevier zit hier. ‘Die laatste is een echte pioniersoort.’ Ook de zeldzame blauwborst broedt er en de ruigte van riet biedt voldoende schuilplaats voor de kleine karekiet.

Uit een recente evaluatie blijkt dat zich 53 soorten broedvogels in Eeserwold bevinden, waaronder zeven Rode Lijst soorten (zeer beschermde status). Naast de watersnip, gaat het om grutto, kneu, graspieper, tureluur, veldleeuwerik en gele kwikstaart. Het aantal broedparen van deze zeldzame vogels nam toe van 36 naar 58 ten opzichte van een eerdere monitoring in 2011. ‘Veel van deze vogelsoorten zijn afhankelijk van overjarige voedselrijke ruigtes’, zegt Eibert Jongsma.

En er is meer. Dertien soorten dagvlinders profiteren van de tijdelijke natuur, negen soorten libellen en negen soorten sprinkhanen. ‘En er is een otter gesignaleerd’, zegt Jongsma enthousiast. ‘Het dier moet helemaal vanuit de Wieden Weerribben dwars door Steenwijk zijn gezwommen naar de Steenwijker Aa die hier pal langs loopt. Een mooi bewijs dat het principe van de Ecologische Hoofdstructuur werkt.’

Verderop weidt een boer zijn negen Herefordkoeien, grote rode koeien met grote witte koppen. ‘Hele lieve dieren, die hier het gras kort houden’, zegt de boer. De boer en Landschap Overijssel werken met gesloten beurs. De boer heeft gratis weidegrond en elk jaar acht tot negen kalveren. De natuurorganisatie en projectontwikkelaar beschikken over gratis natuurlijk maaibeheer.

Rugstreeppad
Tijdelijke natuur heet het nieuwe concept. In Nederland is er meer dan dertig duizend hectaren grond aangekocht door overheden of projectontwikkelaars met het doel om er woningbouw, infrastructuur of kantoren te realiseren. De bestemming is wel vastgelegd in een bestemmingsplan of streekplan, maar de definitieve uitvoering kan nog jaren op zich laten wachten, soms wel tien jaar. InnovatieNetwerk, een onder het Ministerie van Economische Zaken ressorterende denktank voor innovaties in de landbouw en groene ruimte, bedacht in 2009 het idee om deze grond tijdelijk als natuur te bestempelen. ‘Dan hoeven grondeigenaren niet langer angstvallig de natuur buiten de deur te houden door terreinen om te ploegen, te maaien of te verpachten als landbouwgrond’, zegt Nico Beun van InnovatieNetwerk.

Eeserwold in Steenwijk, maar ook Rosmalen en de Amsterdamse Haven waren de eerste private en publieke partijen die zich aanmeldden voor een proef met tijdelijke natuur. Het idee is dat het terrein voor tien jaar ontheffing krijgt van de Flora- en Faunawet. Mocht zich in die tijd een kandidaat voor het terrein of voor kavels op het terrein aandienen, dan kan de ontwikkelaar bijna meteen aan de slag. De terreinbeheerders proberen dan door maaibeheer de fauna naar andere locaties te bewegen, uiteraard met respect voor het broedseizoen.

Er wachten dan geen vertragende procedures die de roemruchte kamsalamander of rugstreeppad – de schrik van menig projectontwikkelaar in de gouden jaren negentig – te weeg brachten doordat natuurorganisaties zich vaak met succes op deze Europese natuurwetten beriepen. Het concept ‘tijdelijke natuur’ wordt opgenomen in de nieuwe Natuurwet. Die beoogt drie wetten samen te voegen. De Flora- en Faunawet zal samengaan met de Natuurbeschermingswet en de Boswet. Er is ook een Green Deal Tijdelijke Natuur (zie kader).

Successie in de eerste fase
Eind maart, pal na de gemeenteraadverkiezingen deed Natuurmonumenten een oproep aan de aanstaande wethouders om terreinen met gestaakte bouwplannen binnen hun gemeentegrens tijdelijk als natuurgebied te bestemmen. ‘Het leidt tot natuurontwikkeling, een beter woon- en vestigingsklimaat, recreatie en sporten en het zorgt voor meer buffercapaciteit in geval van wateroverlast’, aldus Natuurmonumenten.

‘Groen verbindt’ heet de oproep van de natuurorganisatie die nadrukkelijk werd ondersteund door Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG). Natuurmonumenten streeft naar vijftig van dergelijke tijdelijke natuurgebieden. Ze hoopt dat deze natuur deels kan worden ingepast in de bouwplannen als de economische crisis op zijn retour raakt.

Dat doel streeft Eibert Jongsma niet na. ‘Tijdelijk is tijdelijk’, zegt hij. ‘Natuurlijk is het mooi meegenomen als er elementen van de tijdelijke natuur ruimtelijk kunnen worden ingepast in de nieuwe bouwplannen. Maar onderdeel van de overeenkomst tussen Landschap Overijssel en eigenaar-projectontwikkelaar Roelofs is juist het wederzijds vertrouwen dat het een tijdelijk project is.’

Er zit ook een ecologisch voordeel aan de tijdelijkheid. Jongsma wijst op het uitzonderlijke karakter van de beginfase van nieuwe natuur. ‘Veel natuurgebieden in Nederland zijn volwassen en uitontwikkeld. Bossen en heidegebieden worden dan netjes bijgehouden. Een landschap met de eerste periode in de successie van natuurontwikkeling is zeldzaam in Nederland. Je ziet hier een enorme dynamiek met veel pioniers in flora en fauna.’

Voor Eeserwold zijn het vooral de vele broedvogels die profiteren van de overjarige ruigte. Niet alleen hebben zich hier jarenlang verschillende bedreigde soorten ongestoord kunnen ontwikkelen. ‘Als er straks gebouwd gaat worden en de ruigte verdwijnt, kunnen ze zich wellicht elders in de omgeving gaan settelen. Pioniersoorten hebben zich genetisch aangepast aan snelle veranderingen’, weet Jongsma. ‘En vogels vliegen sowieso op naar kansrijke plekken in de omgeving, zoals de Wieden-Weerribben of natuurgebied het Drents-Friese Wold.’

Namens projectontwikkelaar Roelofs bevestigt Marcel Grit in het regiokantoor op het terrein het wederzijds vertrouwen tussen beide private partners. ‘We kenden elkaar al van de natuurlijke inpassing van zandwinputten in Overijssel. Het kantoorpand waar we ons bevinden wordt overigens gekoeld met de koude van het water uit de zandafgraving.’

Grit brengt het nieuws dat er economische dynamiek in Eeserwold te melden is. ‘Dit voorjaar nemen we negen hectare van het gebied in bedrijf. De vestiging van een hypermarkt inclusief parkeerterrein gaat door, een bedrijf dat zich toelegt op duurzaam bouwen komt zeker en een lokale ondernemer waagt de sprong van de binnenstad naar het bedrijventerrein’, meldt Grit.

Op die kavels is inpassing van de tijdelijke natuur niet direct mogelijk, zegt Grit. ‘Het is een tijdelijk feestje dat nu zijn afloop nadert. Het is aan de kopers om te bepalen hoe zij met natuur omgaan. Er blijft direct in de omgeving echter genoeg natuur over, waaronder permanente natuur rond de randen van onze zestig hectare grote concessie voor zandwinning.’

Tijdelijk is tijdelijk, vindt ook Jongsma. ‘Als inpassing van de ruigte niet kan, dan is er geen nood. Het beeldkwaliteitplan van dit bedrijventerrein staat maximaal zestig procent bebouwing van de kavels toe. De rest is groen en plantsoen.’

Marcel Grit verzekert dat de natuurbeleving zal blijven voortbestaan. ‘De ondernemers die er nu al zitten, vinden het mooi om ’s ochtends reeën en hazen te zien. De belevingswaarde van deze tijdelijke natuur is veel groter dan wanneer de zaak hadden verpacht aan een boer met een maïsakker. Ook na de vestiging van de hypermarkt zal er nog tijdelijke natuur zijn.’

Tien jaar geleden zou deze wederzijdse coöperatieve houding niet mogelijk zijn, zeggen Grit en Jongsma. ‘Dan stonden we bij wijze van spreken elkaar voor de rechter te woord vanwege de vestiging van de hypermarkt. We zien allebei de meerwaarde van de tijdelijke natuur.’

Green deal
Het rijk werkt samen met natuurorganisaties en grondeigenaren aan een Green Deal. Doel is om knelpunten in de praktijk op te lossen en zoveel hectaren tijdelijke natuur te creëren. Grondeigenaren krijgen een ontheffing van de Flora- en Faunawet waardoor ze geen juridisch en financieel risico lopen als er zich beschermde planten- en diersoorten vestigen. Maar dat is nog niet het hele verhaal, zegt Carlein Maka, die namens bureau Stroming de Green Deal begeleidt. ‘Terreineigenaars nabij Natura 2000-gebieden hebben ook te maken met de Natuurbeschermingswet. De ontheffing Tijdelijke Natuur werkt alleen voor de Flora- en Faunawet. Dat maakt vooral een aantal zeehavens kopschuw. Zij hebben veel potentiële terreinen in de aanbieding maar ze liggen ook nabij Natura 2000-gebieden.’

Tijdelijke Natuur vergt voorts het maken van een ‘ecologische inschatting’ van welke soorten zich zouden kunnen vestigen. ‘Dat is veel werk. We werken daarom met het ministerie van Economische Zaken aan een standaard bio-geografische indeling van Nederland’, zegt Maka. ‘Grondeigenaars kunnen dan in één oogopslag zien voor welke soorten ze ontheffing moeten vragen.’

Ten slotte zitten er fiscale consequenties aan het fenomeen tijdelijke natuur waardoor terreineigenaren soms huiverig zijn om mee tewerken. ‘Dat draait om het begrip ‘eerste ingebruikname’’, legt Maka uit. ‘Sommige belastinginspecteurs zien Tijdelijke Natuur als het eerste gebruik van het terrein waardoor het hele belastingcircus van WOZ en overdracht gaat draaien. Bureau PricewaterhouseCoopers (PWC) heeft aangetoond dat dit onzin is. Er wordt namelijk helemaal geen geld verdiend met tijdelijke natuur. De Green Deal moet oplossingen opleveren voor dit soort knelpunten.’