Kom van dat gas af

Grote rol gemeenten bij verduurzamen energie

Horeca en bedrijven op het populaire Westergasfabriekterrein in Amsterdam vergisten overtollig voedsel tot biogas. Ze verwarmen daarmee de monumentale industriële gebouwen. Minder aardgas, minder afval en na vergisting blijft er een meststof over die in het park wordt gestrooid, juicht energiebedrijf Vandebron.

Ander voorbeeld. Museum De Hermitage moet zijn kunstschatten koelen. De warmte die daarbij vrijkomt, gaat sinds vorig najaar naar de nabijgelegen botanische kassen van de Hortus. Het omgekeerde wordt onderzocht bij de Jaap Edenbaan. De warmte die vrijkomt bij het vriezen van het ijs gaan de ijsmeesters mogelijk afzetten voor de verwarming van vierhonderd woningen in de woonwijk Watergraafsmeer.

Het zijn kleine initiatieven maar ze worden met de bekende Amsterdamse bravoure verspreid. De stad slaat flink op de trom, en al helemaal sinds minister Kamp (Economische Zaken) begin december verkondigde dat Nederland in 2050 ‘aardgasvrij’ moet zijn. Al eerder, sinds de ‘opstand’ van de Groningers vanwege de aardbevingen, gaat de gaskraan gestaag verder dicht. Ook geopolitieke ontwikkelingen zoals de afhankelijkheid van Russisch gas en het klimaatakkoord van Parijs geven duurzame energie de wind in de rug.

Voor de opwekking van duurzame elektriciteit zijn zonnepanelen en windturbines al tien jaar belangrijke bronnen, maar voor de verwarming van woningen en gebouwen, en niet te vergeten de vraag om warm tapwater voor de douche, staat Nederland nog maar aan het begin van de zoektocht naar alternatieven voor aardgas. Warmte vormt 30 procent van de energiebehoefte van Nederland.

Grote steden als Amsterdam hebben nadelen en voordelen om duurzame warmte te bewerkstelligen, zegt Benno Schepers van adviesbureau CE Delft. ‘De ondergrond in de binnenstad is bomvol met bekende en onbekende leidingen, kabels en objecten, de openbare ruimte en het dakoppervlak is beperkt en veel panden zijn monumenten die zich slechts tegen torenhoge kosten laten isoleren’, somt hij op.

Daar staat tegenover dat de grote stad, vooral in de uitdijende periferie, de aanleg van een warmtenet rechtvaardigt – hoe meer aansluitingen, hoe lager immers de aanlegkosten. Ook veel warmtenetten draaien nog op de warmte die vrijkomt bij de elektriciteitsproductie door aardgas te verbranden. Maar de aanwezigheid van geothermie, duurzame industrie of van een afvalverbrandingsinstallatie maakt verduurzaming van dat warmtenet mogelijk. ‘In landelijk gebied is het een stuk kostbaarder om dit soort alternatieven voor aardgas te ontwikkelen’, zegt Schepers.

Enorme cv
Op het keuzemenu van een aardgasloos diner staan drie hoofdgerechten. In een warmtenet loopt warm water als een enorme cv door de wijk. Woningen of woonblokken die helemaal elektrisch zijn hebben een warmtepomp die met energie uit bodem, water of lucht via vloerverwarming voor warmte (of koeling) zorgt.

De derde mogelijkheid is om de bestaande gas-infrastructuur te benutten voor de verwarming met groen gas, bijvoorbeeld uit vergist groente- en fruitafval, zoals op het hippe Westergasfabrieksterrein gebeurt. Die laatste mogelijkheid zou een optie zijn voor de slecht geïsoleerde grachtenpanden, ware het niet dat de inzameling van de energierijke schillen in Amsterdam niet zo jofel loopt, sterker nog, Amsterdam zamelt nu slechts in enkele woonwijken gft-afval in.

‘Dat klopt’, zegt een woordvoerder van de gemeente monter, ‘maar vorig najaar is besloten om een extra nascheidingsinstallatie te bouwen. Die moet vóór de verbranding energierijk gft-afval uit het afval halen. Als je dat vergist, is het een belangrijke bron van Amsterdamse biogas.’ Op termijn komen ook allerlei vormen van synthetisch gas in het vizier, zoals bijvoorbeeld waterstof. Dat kan in tijden van een overschot aan groene stroom door overvloedige zon (mediterrane landen), harde wind (Noordzee) of biomassa (VS of Canada) worden gevormd door water te splitsen. De waterstof dient dan als accu, die later in warmte of elektriciteit kan worden omgezet.

Ook de twee Amsterdamse warmtenetten worden zoveel mogelijk uitgebreid. De netten in Amsterdam-Zuidoost, IJburg en Oost (Nuon) en Amsterdam-West, -Noord en -Zuid (Westpoort warmte) verwarmen nu samen 72.000 woningen. Dat gaat groeien tot meer dan 200.000 aansluitingen. De gemeentewoordvoerder beaamt dat het warmtenet in Zuid-Oost dat wordt gevoed door aardgas te verbranden niet bijster duurzaam is. ‘Maar de warmte is een bijproduct van de elektriciteitsopwekking, die anders via het koelwater wordt weggegooid’, zegt hij. ‘In de toekomst moeten er ook duurzame en andere warmtebronnen komen, zoals datacenters en industriële bedrijven. Zij lozen nu veel warmte in het water of in de lucht.’

Een veelbelovende maar vooralsnog peperdure bron is de warmte aan de aarde te onttrekken door water op een diepte van zes kilometer rond te pompen. Ook op andere plaatsen in Nederland, zoals in Den Haag en Westland, wordt deze geothermie beproefd. In de regio Amsterdam kijkt men ook naar de restwarmte die vrijkomt in het Amsterdams Havengebied, naar mogelijkheden van een leiding vanaf Tata Steel in IJmuiden en de opties van kassen in de Haarlemmermeer en in Noord-Holland.

All-electric
All-electric zal vermoedelijk een belangrijke rol gaan spelen bij de 10.000 sociale huurwoningen die zes woningcorporaties dit jaar aanwijzen om van het aardgas af te gaan. Welke dat zijn, kan de Amsterdamse Federatie van Woning Corporaties (AFWC) niet zeggen. Het ligt voor de hand dat de experimenten plaatsvinden met woningblokken die aan de beurt zijn voor een grondige renovatie, waar het aardgasnet aan vervanging toe is en waar de gemeente de openbare ruimte toch al op de schop gaat nemen, licht Wybo Jurgens, duurzaamheidsadviseur van AFWC toe. Hij verwacht dat de voorbereidingen voor het aanwijzen van de proefwoningen tot na de zomer zullen duren.

Jurgens benadrukt dat alle warmte-alternatieven zich snel ontwikkelen. ‘We moeten alle mogelijkheden beproeven op techniek, kosten en gebruiksgemak, maar de keuzes moeten tegelijk flexibel zijn en nieuwe ontwikkelingen kunnen inpassen.’ Ook zullen gemeente en woningbouwverenigingen zich goed moeten voorbereiden op voorlichting van de bewoners.

‘Vergeet niet dat 70 procent van een wooncomplex moet instemmen, wil het experiment doorgang vinden.’ Tante Mien van driehoog-achter moet niet uit de krant vernemen dat ze haar gasfornuis moet omruilen voor een inductieplaat. ‘Vroegtijdig betrekken van bewoners is heel belangrijk’, zegt Jurgens. Uitgangspunt is dat bewoners niet meer gaan betalen voor hun verwarming dan nu het geval is.

Vaststaat dat het einde van het aardgastijdperk ook het einde van een centraal geleid energiebeleid betekent, zegt de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG). ‘In de Gaswet moet de aansluitplicht worden vervangen door een algemeen recht op energie. Netbeheerders moeten een grotere rol gaan spelen in de energietransitie en samen optrekken met gemeenten in de zoektocht naar oplossingen. Ook de Warmtewet moet het mogelijk maken om in wijken keuzes voor verschillende systemen te maken’, zegt Lian Merkx, manager bij het ondersteuningsprogramma energie. ‘Gemeenten zullen als een spin in het web de regie gaan voeren.’

Schaarse ruimte
De energietransitie is enorm, aldus Merkx. Wie daar tegenin brengt dat Nederland in een luttele tien jaar na de ontdekking van de aardgasbel van Slochteren een gasnet had, vergeet dat er al een omvang stadsgasnet (voor steenkoolgas) lag en veel steden uitbreidden in maagdelijk gebied. De ruimte is vandaag de dag schaars. Ondergrond en openbare ruimte zijn vol.

De VNG meent dat de warmtetransitie zorgvuldig moet verlopen en gaat daarom eveneens proeven doen. In vijf kansrijke gebieden, waar gemeenten, provincies en waterschappen samenwerken, wil men kennis opdoen over technische mogelijkheden en een ‘integrale regionale strategie’ ontwikkelen, aldus Merkx.

Grote vraag is wie al die nieuwe leidingen gaat betalen. Het aardgasnet was een nationale nutsvoorziening waar de staat veel geld in stak. Warmtenetten worden veelal door private energiebedrijven als Nuon en Eneco bestierd en gefinancierd. En wie gaat het gasfornuis van tante Mien omruilen voor een inductietoestel, mocht ook haar woning ‘all-electric’ worden? Uit een enquête van stichting HIER blijkt dat meer dan de helft van bijna tweeduizend ondervraagde Nederlanders niet van het aardgas af wil.

Aardgasloos denken
Naast alle technische, juridische en financiële aspecten, moet de communicatie met de burgers daarom hoog op de lijst van de energietransitie staan, zegt Marjo Kroese. Ter gelegenheid van het 25-jarig bestaan van het Klimaatverbond, waarin 170 ambitieuze lagere overheden samenwerken, organiseert zij begin april een ‘oefening in aardgasloos denken’. Kroese: ‘Een van de exercities is dat bestuurders en ambtenaren zich verplaatsen in bewoners en bedenken hoe je tante Mien met al haar wensen en eisen betrekt bij het nieuwe tijdperk. Een goedkoper alternatief dan aardgas zou daarbij mooi zijn.’

Adviseur Benno Schepers van CE Delft sluit zich bij Kroese’s woorden aan. ‘Hele woonblokken all-elektric en ‘nul op de meter’ maken met isolatie, zonnepanelen en een warmtepomp kan voorlopig nog niet uit. Ook warmtenetten zijn vele malen duurder dan het aardgasnet. Het aardgasloze tijdperk komt alleen dichterbij als de overheid een deel van de nieuwe infrastructuur voor haar rekening neemt en het aardgas steeds duurder maakt’, denkt Schepers.

Dat laatste gebeurt al sinds enkele jaren doordat de belasting op aardgas steeds stijgt. Van de zestig cent die je nu voor een kuub gas betaalt is grofweg de helft belasting. ‘Tegelijkertijd zie je dat de kosten van zonnepanelen en windenergie de laatste jaren sterk dalen’, aldus Schepers. ‘Dat kan ook met de warmtenetten, geothermie, groen gas en warmtepompen gebeuren. Laten we hopen dat dit kantelpunt snel wordt bereikt.’