'Ze denken dat hier ruimte zat is'

Tientallen hectaren aan datacenters, honderd grote windturbines en huisvesting voor duizenden arbeidsmigranten. Het is de bewoners van Hollands Kroon niet in de koude kleren gaan zitten. De gemeente wapent nu haar open landschappen tegen nieuwe dompers met een stevige boodschap naar rijk en provincie.

De lokale partij van de nieuwe wethouder Robert Leever, Onafhankelijk Hollands Kroon, profileerde zich voor de gemeenteraadverkiezingen van maart 2022 sterk als tegenstander van verdere uitbreiding van de in de gemeente gevestigde datacenters. De lokale partij behaalde mede daardoor een enorme politieke overwinning. Op een bedrijventerrein in de Wieringermeerpolder vlak buiten het dorpje Middenmeer en langs snelweg A7 steken de mega-installaties van onder andere Google en Microsoft sinds enkele jaren af tegen het vlakke polderlandschap.

Na jaren van politieke en juridische discussie is de zaak afgedaan. Ze staan er en ze gaan niet meer weg, al zouden sommige inwoners en raadsleden dat wel willen. Het sentiment onder het electoraat en het lokale bestuur is de laatste jaren gekanteld: de interesse van de Amerikaanse miljardenbedrijven in een toen nog onbekende plattelandsgemeente leek eerst spannend en mogelijk lucratief, maar voelt nu steeds meer als een relatie van uitbuiting. De naam Hollands Kroon heeft de krantenkoppen inmiddels vaak genoeg gehaald. De nieuwe coalitie, met daarin bijna alle oppositiepartijen uit de vorige twee bestuursperiodes, doet een pas op de plaats: grootschalige ontwikkelingen komen onder een vergrootglas.

Het landschap is in de ogen van sommige bewoners sterk aangetast, of zelfs verpest. Hoewel de datacenters, die visueel het beste te vergelijken zijn met een rij groteske schoenendozen, niet bijster veel verschillen van de in de regio ingeburgerde glastuinbouw, is de reactie erop anders. Die is zelfs zo sterk, dat bewoners en bestuurders huiverig zijn geworden voor nieuwe initiatieven. Dit ‘trauma van de Wieringermeer’ is niet zomaar ontstaan, en niet alleen door de datacenters. Ook het Windpark Wieringermeer, het grootste windmolenpark op het vaste land van Nederland, is schuldig.

Impact van groei

Wie naar Hollands Kroon rijdt, kan namelijk bijna niet verdwalen. De 99 windturbines, 177 meter hoog, zijn van ver te zien en steken door hun gevarenlichten ’s avonds fel rood af tegen de vroeger zo donkere polderlucht. Een opoffering waartoe veel inwoners bereid waren, tot de komst van de datakolossen. Want, zo voelen veel inwoners het, alle kostbare groene stroom die de turbines opwekken wordt in een mum van tijd opgestookt door de Amerikaanse bedrijven.

Ook merken inwoners weinig van de beloofde economische baten en zien ze hun drinkwater verdampen als koelwater. Het nieuwe bestuur pleit voor verandering. ‘Veel inwoners merkten dat zij niet de vruchten plukten van de ontwikkelingen. En ook het gesprek over de effecten van deze activiteiten op het woon- en leefklimaat kreeg onvoldoende ruimte’, zo schreef Leever eind juni in een brief aan de gemeenteraad. ‘Destijds werd vooral een economische impuls nodig geacht om het tij van krimpregio te keren. Daarbij is hoofdzakelijk gekeken naar het ruimtelijk faciliteren van deze impuls.’ Deze formulering verraadt al een beetje het sentiment van het college en de plannen voor de toekomst: de economie staat niet meer onvoorwaardelijk op de eerste plek.

Dit komt niet als een verrassing voor wie de lokale politiek in de Kop van Noord-Holland een beetje volgt. Al in het coalitieakkoord viel te lezen dat de gemeente een breder perspectief wil ontwikkelen op ruimtelijke indeling. ‘Dat betekent dat we ontwikkelingen op meer aspecten dan alleen economische groei zullen beoordelen. Ook zaken als gezondheid, onderwijs, duurzaamheid en milieu, leefomgeving, sociale cohesie en veiligheid horen daarbij’, zo valt te lezen in het akkoord. Het borgen van die toetsingsaspecten moet via het ‘Brede Welvaart Kader’, waarvan een eerste opzet inmiddels klaar is.

Arbeidsmigranten

Concreet worden initiatieven straks getoetst aan de hand van acht kernthema’s. Bovenaan staat de impact op de leefomgeving, maar ook inclusie, veiligheid, gezondheid en bereikbaarheid krijgen een prominente plek. Wethouder Leever noemt het een ‘inspiratiekader’: ‘Het is niet zomaar een scorekaart waar we vinkjes op gaan zetten. En je hoeft ook niet op alle acht een punt te halen. We willen initiatiefnemers vooral aan de voorkant helpen door met het kader in de hand met ze in gesprek te gaan. Zo zien bedrijven, maar ook andere overheden, welke afwegingen wij als gemeente belangrijk vinden. Ze moeten zich bewust zijn van hun maatschappelijke verantwoordelijkheid, en zich zo opstellen dat ze ook van toegevoegde waarde kunnen zijn voor onze lokale samenleving. We hebben Google en Microsoft al gevraagd, te reflecteren op de vraag hoe zij hun aanwezigheid in onze gemeente meer maatschappelijke waarde kunnen geven.’

Dit soort vragen zijn het verleden onvoldoende gesteld, concludeert de wethouder. ‘Er werd gedacht dat de agrarische sector het moeilijk had. Omdat er genoeg ruimte in de Wieringermeer is, wilde de gemeente via een andere route werkgelegenheid kunnen aanboren. En op dat moment kwam dus de datasector in beeld. We constateren nu dat we geen grip hebben op de vraag of die ontwikkelingen wel echt een meerwaarde betekenen voor onze gemeenschap. Daarbij bestaat er ontevredenheid over de besluitvorming en is er gebrek aan vertrouwen in het openbaar bestuur. Dat is allemaal te herleiden naar die grootschalige ontwikkelingen. Niet alleen de datacenters, of de windmolens, maar ook de permanente discussies die hier werden gevoerd over de huisvesting voor arbeidsmigranten.’

Hoewel de agrarische sector in Hollands Kroon enorm belangrijk is, ziet het college geen reden meer om bedrijfsuitbreidingen toe te staan die vragen om een grotere inzet van arbeidsmigranten. Wie namelijk even doorvraagt, komt al snel tot de conclusie dat de lokale bevolking daar weinig vruchten van plukt. De kritische blik op ruimtelijke indeling sterkt dus verder dan alleen buitenlandse bedrijven. Ook de eigen boeren gaan met andere regels te maken krijgen. ‘Buitenlandse medewerkers moeten geen motor voor economische groei zijn. We willen juist kijken naar het creëren van structurele werkgelegenheid, en hoe bedrijven van meer betekenis kunnen zijn voor de samenleving als geheel. Dan past een zekere terughoudendheid met zulke initiatieven.’

Speelbal

Niet alleen bedrijven maken graag gebruik – en soms ook misbruik – van de ruimte die een plattelandsgemeente biedt. Ook hogere overheden houden volgens Leever onvoldoende rekening met de lokale belangen, bijvoorbeeld wanneer het gaat over de aanlanding van wind op zee en de beoogde aanleg van een nieuw hoogspanningstracé dwars door de al zo veranderde polder. Dit leidde tot boze brieven van B&W aan Gedeputeerde Staten, en een schuldbewust bezoek van de gedeputeerde aan de lokale bevolking in Hollands Kroon. Van meepraten over het besluit kwam niks, tot grote ontevredenheid van het college. ‘Het rijk en de provincie lijken te denken dat in Hollands Kroon toch ruimte zat is, maar alle grond hier heeft gewoon een bestemming. Daarbij willen we niet alleen maar ruimtedrager zijn voor de energietransitie en enkel de lasten dragen.

Al die ontwikkelingen betekenen ruimtelijk nogal wat, en hogere overheden zouden zich meer moeten verdiepen in de specifieke situatie in het gebied.’ Het college hoopt dat dit besef inmiddels is doorgedrongen tot de bestuurders in politiek Den Haag. Het rapport Elke regio telt! en de reacties daarop schetsen volgens Leever een hoopvolle toekomst. De transitie naar een nieuw verdeelmodel van overheidsinvesteringen en een focus op brede welvaart lijken inmiddels ingeburgerd. ‘Er is het afgelopen jaar zoveel gezegd en geschreven over brede welvaart dat het goed tussen de oren van bestuurlijk Nederland lijkt te zitten. Een aantal rapporten is precies op het juiste moment op de juiste plek gevallen. Dat werd hoog tijd.’

Vrije marktdenken

Hollands Kroon staat niet alleen in haar zoektocht naar brede welvaart. Wel is de gemeente vooruitstrevend met haar inzet van brede welvaart als uitvoeringsinstrument. De Vereniging van Nederlandse Gemeenten adviseert gemeenten om een lokale agenda op te stellen, die de gemeentelijke inzet koppelt aan maatschappelijke partners. Zo kan het lokale bestuur door het beschikbaar stellen van budgetten concrete doelen nastreven, die bijdragen aan de brede welvaart in de regio. In Hollands Kroon gaat het om een kader dat van alle gevestigde en nieuwe bedrijven iets vraagt. ‘We zetten ontwikkelingen nadrukkelijk niet op slot, maar de investeringen die bedrijven doen moeten een vliegwiel zijn voor de brede welvaart in Hollands Kroon’, aldus de wethouder.

Het is een vorm van mainstreaming die bijvoorbeeld bij thema’s als milieu en gelijkheid al regelmatig is toegepast. Voor nu is het geen in steen gebeiteld handelingsinstrument. Die stap wil – of kan – het lokale bestuur nog niet maken, al lijkt het wel die kant op te gaan. ‘Het vrije marktdenken dat vanuit de overheid gepropageerd is, loopt steeds meer tegen zijn grenzen aan. Er moet een evenwicht zijn tussen waar de markt vrij spel heeft en waar de overheid verantwoordelijkheid heeft’, zegt Leever. De Omgevingswet biedt volgens hem meer handvatten om kwalitatieve vestigingseisen te stellen. Dat het inspiratiekader Brede Welvaart op termijn een eisenlijst wordt, sluit hij niet uit.

Wat tegenstrijdig lijkt: Hollands Kroon, met al die hypermoderne datacenters en windturbines, bevindt zich in een economisch achtergestelde regio. Bevolkingskrimp ligt in de Kop van Noord-Holland altijd op de loer. Juist op welzijnsaspecten scoort de gemeente al best hoog. De beweging naar terughoudendheid op economisch gebied lijkt, juist met kijk op de cijfers over brede welvaart in de regio, contra-intuïtief. Volgens Leever is dat niet zo: ‘Nogmaals, we willen de economie absoluut niet op slot zetten, maar economische groei is voor ons geen doel op zich. Een meer kwalitatieve benadering van ontwikkeling geeft ons de mogelijkheden om alles op de juiste waarde te schatten.’ Het ‘trauma van de Wieringermeer’ is dus niet zo groot dat de gemeente helemaal geen grote bedrijven meer wil toestaan. ‘Grootschalige ontwikkelingen kunnen een aanjager zijn voor brede welvaart. Maar de nadruk ligt daarbij op kunnen.’