Slang tussen de spaken

Menig fietser is blij met de aanleg van een fietspad op een oude spoorlijn tussen Nijmegen en Kleef. Maar beschermers van de hazelworm, de zandhagedis en de gladde slang zijn er minder enthousiast over. ‘Een mooi fietspad, maar het ligt op de verkeerde plek.’

Juridische zaken
Met regelmaat vechten burgers beleid aan. Soms zelfs strijden overheden onderling. Een serie over de meest voorkomende juridische geschillen.

‘We zijn helemaal geen actiegroep’, zegt Raymond Creemers wanneer we eenmaal bij het omstreden fietspad staan. ‘Maar in dit geval móesten we wel reageren. Deze plek is uitermate geschikt voor de gladde slang, die hier acht jaar geleden nog is gezien. In de wijde omgeving zijn er maar twee andere terreinen waar de soort voorkomt. Als je dan op plek drie een fietspad aanlegt, ga je lopen morrelen aan wat de wet noemt: de gunstige staat van instandhouding van een soort.’

Die wet is de Flora- en faunawet (Ffw). De gladde slang behoort tot de groep zwaarst beschermde plant- en diersoorten, evenals twee andere reptielen die – in hun geval met zekerheid – leven rond het eind vorig jaar opgeleverde fietspad: hazelworm en zandhagedis. Maar die kunnen tegen een stootje, stelde hij begin 2013 al in een advies aan de gemeente Groesbeek; populaties zitten zo’n beetje overal in het heuvelachtige bos- en heidegebied tussen Nijmegen en Noord-Limburg, een gebied zo groot als een middelgrote stad.

Creemers, coauteur van De Amfibieën en Reptielen van Nederland (2009), werkt voor RAVON, een landelijk kenniscentrum reptielen, amfibieën en vissen. Met zijn pleidooi voor de slang staat hij juridisch zwak, weet hij. ‘Waarnemingen ouder dan drie jaar tellen voor de wet niet mee. Maar ecologisch gezien is dit pad een slechte zaak.’

Milieurakkers
Het pad loopt door de langgerekte ‘spoorkuil’ die hier ooit in de heuvel werd gegraven voor de lijn Nijmegen-Kleef, een begin jaren negentig in onbruik geraakte treinverbinding. Het ligt op de fundering van een beide sporen. De gladde slang verdween, toen de taluds van de kuil met bos dichtgroeiden. ‘Vijf jaar geleden is de zaak open gekapt, juist voor de reptielen. Dikke kans dat de gladde slang terugkeert, alleen doet die er vaak een tijdje over. Daar kunnen best nog wat jaren overheen gaan.’

Het fietspad klemt, te meer er een alternatief voorhanden was, stelt Creemers. Hij wijst schuin omhoog, naar de rand van de kuil. Erbovenop ligt een schelpenpad, in het bos, ook twee kilometer lang; het pad dat fietsers tot voor kort namen. ‘Had dat verhard, zoals wij en natuur- en milieuorganisaties adviseerden, dan was iedereen tevreden geweest.’

‘Nu is ophef ontstaan en zijn wij de milieurakkers die overal tegen zijn; een beeld dat bestuurders graag ventileren, net als ‘ons land zit op slot’. Dat is niet zo: in Nederland gaat altijd alles gewoon door. Dat was vroeger zo, dat is nog steeds zo en daar hebben wij niets tegen. Het enige verschil is dat sinds de Flora- en faunawet alternatieven moeten worden gewogen. Ik vind dit ook een mooi fietspad. Het ligt alleen net op de verkeerde plek.’

De zaak is hoog opgelopen, tot aan de voorzieningenrechter toe. Die stelde Groesbeek half maart in het gelijk: het pad hoeft niet onmiddellijk dicht of te worden opgeruimd, zoals de staatssecretaris van Economische Zaken (EZ) had gesommeerd. En alleen maar roepen dat Groesbeek fout zit, volstaat niet, staat bij herhaling in de uitspraak te lezen, je moet met contrabewijs komen. De staatssecretaris moet nu een nieuw besluit nemen.

De staatssecretaris? Van EZ? Ja. Na het RAVON-advies laat de gemeente een ‘quickscan’ uitvoeren, concludeert dat de drie soorten niet in het gedrang komen, en wil het pad begin vorig jaar aanleggen, anders loopt ze een Euregio-subsidie van 1,5 ton – 40 procent van de aanlegkosten – mis. RAVON en de Werkgroep Milieubeheer Groesbeek (WMG) schakelen de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO) in, die – anders dan de naam wellicht doet vermoeden – toeziet op naleving van de Ffw; een EZ-dienst, handelend in naam van staatssecretaris Dijksma.

RVO vraagt om nader onderzoek. Afgelopen najaar laat Groesbeek, die van de subsidient tot december uitstel krijgt, een ‘toets op de Ffw’ doen, inclusief ecologisch veldonderzoek langs het tracé. Op basis daarvan concludeert ze andermaal dat van een overtreding geen sprake zou zijn, gegeven ook de maatregelen die ze wil treffen: vooral de 1 meter brede, kaal te houden strook aan weerszijden van het fietspad. Gebrek aan dekking zou de zandhagedis ontmoedigen om over te steken.

Op vrijdag 20 november 2014 stuurt Groesbeek RVO het rapport toe en de maandag erop al beginnen de graafwerkzaamheden, tot ontsteltenis van RAVON, WMG, Staatsbosbeheer en Natuurmonumenten. In de zomer was ze nog gevraagd om per ommegaande bezwaren tegen het verharden van het pad bovenlangs te laten varen. Dat deden ze, blij verrast dat de gemeente alsnog voor die optie koos.

Zandhagedis en hazelworm
Dan hadden we natuurlijk geen geld meer uitgegeven aan dat onderzoek in het najaar, stelt een gemeenteambtenaar. ‘Wij vroegen steun voor het geval uit de studie zou blijken dat de gladde slang toch rond de spoorbaan zit. Dan moesten we alsnog bovenlangs en was het fijn om niet in een lange procedure verzeild te raken, ook gezien de subsidievoorwaarde.’ Het traject onderlangs had al de goede bestemming, en genoot ook om die reden de voorkeur van B&W. De raad kon dat billijken, mits eerst bovenlangs werd onderzocht.

Op grond van Groesbeeks Ffw-toets is iedereen het eens: gladde slang zit niet (aantoonbaar) langs het spoor; hazelworm en zandhagedis wel. Groesbeek erkende op voorhand leefgebied van de zandhagedis aan te tasten, maar zei onder verwijzing naar EZ’s ‘soortenstandaard zandhagedis’: niet elke aantasting van leefgebied is een overtreding van de wet. Het gaat om ‘de voortplantings- en/of vaste rust- en verblijfplaatsen’, waarvan de ‘functionaliteit’ in tact moet blijven. Daarvan is enkel buiten ‘het plangebied’ sprake, stelt Groesbeek.

RVO lijkt in een brief eind januari te stellen dat ook in het 4 meter brede plangebied – het fietspad en de twee kale stroken langszij – sprake was van genoemde functionaliteit: voor de zandhagedis en de hazelworm. Ze concludeert dat de wet is overtreden. Groesbeek, meent de dienst, had bij ons ontheffing van de Ffw moeten aanvragen. Een van standaardvragen daarbij: ‘is er een andere bevredigende oplossing?’ Zo was ook ‘bovenlangs’ ecologisch gewogen geweest.

Voor dat traject was zeker ontheffing nodig geweest, meent de ambtenaar van Groesbeek, een procedure die al snel een half jaar neemt. ‘Uit onderzoek afgelopen zomer blijkt dat de zandhagedis in de zandwalletjes langs het schelpenpad nestelt. Die hadden zeker moeten wijken voor een twee meter breed fietspad.’

Bij de zitting van de voorzieningenrechter was namens de gemeente onder anderen waarnemend burgemeester Harry Keereweer (PvdA) aanwezig. Het had weinig gescheeld of hij had óók plaats kunnen nemen in het vak der gedaagden: RVO, WMG en RAVON. Die kans ontnam hij zichzelf, nadat twee weken ervoor een rechtsgang onafwendbaar bleek. Hij legde zijn voorzitterschap bij RAVON neer. ‘Tijdelijk’, zegt Raymond Creemers. ‘Harry is een prima voorzitter. En hij heeft zich bij de gemeente nooit inhoudelijk met discussie bemoeid.’