‘De apenrots’ van Centraal Beheer in verval

Inwoners koesteren doorgaans geen warme gevoelens voor de gebouwen uit de periode 1965-1990. En bestuurders kijken begerig naar de (bouw)grond.

Failliet

Een voorbeeld van het gebouwd erfgoed uit de zogeheten Post65-erfgoed is het inmiddels totaal verloederde maar wereldberoemde voormalige Centraal beheer-gebouw van architect Herman Hertzberger in Apeldoorn. Het gebouw uit 1972, een cruciaal voorbeeld van Hertzbergers oeuvre, is een typisch voorbeeld van ‘Post 65-erfgoed’. Drie projectontwikkelaars beten er hun tanden op stuk. Planmatig noch financieel kregen ze herbestemming van het gebouw – met wonen als hoofdfunctie – voor elkaar. Herbestemming is nu verder uit zicht dan ooit, sinds de laatste, met schuld overbeladen projectontwikkelaar als een kaartenhuis in elkaar stortte en failliet ging.

Aanlokkelijk perspectief

De gemeente Apeldoorn is nu, ingeval van verkoop, de eerste kandidaat om de grond te kopen door het voorkeursrecht te bedingen. Financieel kan dat een aanlokkelijk perspectief zijn; de grondposities van de meeste gemeenten zijn niet groot. Hoewel grondverkoop weer lucratief is, wil de gemeente toch het uiterste doen om het Hertzberger-gebouw te behouden. ‘We zijn dat aan onze stand verplicht’, zegt de Apeldoornse wethouder Peter Messerschmidt erover.

Mislukte pogingen

Op verzoek van het kabinet wordt die periode door gemeenten geïnventariseerd, onder begeleiding van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. Messerschmidt heeft niet de moed opgegeven dat het gebouw behouden blijft voor komende generaties. Maar een pure woonbestemming is van de baan. ‘Het leent zich eerder voor maatschappelijke doeleinden, moeten we na drie mislukte pogingen concluderen.’ Inmiddels is het uit 56 verbonden kubussen bestaande gebouw aangedragen om rijksmonument te worden. Of dat slaagt wordt begin 2025 duidelijk. ‘Het is niet zo dat een beschermde status per definitie betekent dat er niks gesloopt mag en een gebouw 100 procent intact moet blijven’, voegt de wethouder eraan toe. ‘Een nieuwe bestemming moet er komen. Niets zo vervelend als er veel energie in stoppen en geen nieuwe inhoud vinden. Dan kun je wachten op verloedering.’ De gemeente Den haag had minder compassie voor een Hertzberger-gebouw in vergelijkbare stijl en wil na sloop op de plek van het voormalige ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid 100 tot 1200 woningen bouwen.

Maatschappelijke thema’s

‘Wij proberen met het Post 65-programma wat typerend is voor die tijd, vast te leggen in zes verhaallijnen’, zegt Lieke Droomers, architectuurhistoricus en projectleider van het onderzoek naar de periode. Daar bedoelt ze mee: niet meer volgens de gebruikelijke typologie als kerk, woning, kantoor of boerderij, maar langs de lijn van maatschappelijke thema’s. ‘Hierin zijn de belangrijkste veranderingen in de samenleving uiteengezet. Heel interessant hoe je die terugziet in de gebouwde omgeving. In de jaren zestig en zeventig gingen we terug naar het kleinschalige, de menselijke maat.’ Het Centraal Beheer-gebouw met z’n 56 kubussen is daar een typisch voorbeeld van.

Energietransitie

Het streven van de RCE is niet uitsluitend exceptionele objecten te beschermen, maar juist ook alledaagse Post 65-objecten en gebieden. De moeilijkheid is volgens Droomers dat er zovéél erfgoed is uit deze periode. In de huidige bouwopgave moeten ook de energie-, klimaat en milieutransitie ingepast worden. Post 65-objecten worden mede daardoor echt bedreigd.

Droomers beseft dat om veel objecten bij sloop geen traan gelaten zal worden. ‘De waardering is er nog niet echt. Maar op het moment dat je uit kunt leggen waarom iets interessant is, verandert ook de kijk erop’, denkt zij.

Lees het volledige artikel in Binnenlands Bestuur nr. 12 van deze week (inlog)