Ondanks belofte geen duurzame inkoop

Dit jaar kopen de Nederlandse overheden voor een slordige 100 miljard euro aan werken, goederen en diensten in. Hoeveel daarvan duurzaam is, valt niet te zeggen. Deugdelijke monitoring ontbreekt. Het is in ieder geval bij lange na niet 100 procent duurzame, aldus Fredo Schotanus, die vandaag zijn oratie Een betere wereld begint bij publieke inkoop uitspreekt.

Waterschappen

Papier is geduldig. Gemeenten, waterschappen, provincies en het rijk hebben bestuurlijke afspraken gemaakt om vanaf 2015 te zorgen voor 100 procent Maatschappelijk Verantwoord Inkopen (MVI). Maar de praktijk ziet er heel anders uit, aldus Schotanus, die vandaag de leerstoel ‘Publieke Inkoop’ aan de faculteit Recht, Economie, Bestuur en Organisatie (REBO) van de Universiteit Utrecht aanvaardt.

Greenwashing

‘Als je zegt: je bent 100 procent duurzaam als je bepaalde eisen of criteria in je aanbesteding hebt opgenomen, dan ben je misschien duurzaam op papier. Maar als zo’n criterium niets meer biedt dan wat standaard in de markt is en dat marktaanbod niet 100 procent duurzaam is, ben je helemaal niet duurzaam aan het inkopen. Je bent je gewoon aan het conformeren wat er gebeurt in een bepaalde markt.’ Zo bezien is MVI vooral greenwashing, beaamt de hoogleraar.

Klein element

Toen het rijk in 2019 kwam met Inkopen met impact - ‘een mooi beleidsstuk’, aldus Schotanus - verdubbelde bij het rijk het aantal aanbestedingen waarin duurzaamheid terugkomt. Hoewel sommige gemeenten soortgelijk inkoopbeleid hebben geformuleerd, geldt dat voor de meeste niet. Uit diverse onderzoeken blijkt dat de beloftes nog steeds niet zijn waargemaakt. ‘Als er duurzaam wordt ingekocht door overheden heeft dat vaak relatief beperkt belang. Er zijn mooie voorbeelden, daar niet van, maar meestal is duurzaamheid een klein element. En in veel aanbestedingen is er geen aandacht voor.’

Welk percentage wordt dan wél duurzaam ingekocht?

‘Het is lastig om dat goed te meten. Dat is een van de punten waar wij beter onderzoek naar willen gaan doen.’

Op PIANOo.nl, het Expertisecentrum Aanbesteden, staan criteria voor MVI. Kun je niet kijken in welke mate die criteria zijn nageleefd?

‘Zelfs dat is heel moeilijk, want twee derde van de inkoop wordt gedaan onder Europese aanbestedingsdrempels en wordt in Nederland niet op één website openbaar gepubliceerd. Wat boven de drempels komt, wordt gepubliceerd. Alleen, de kwaliteit van die data is ronduit slecht.’

Dus in 2015 is MVI-beleid ingezet, maar er is nooit gekeken: wat komt ervan terecht?

‘Er is geen goed totaaloverzicht. Het rijk werkt eraan om data beter beschikbaar te maken. Maar dat is nu nog niet het geval.’ Bovendien betreft die kennis de aanbesteding, terwijl de grootste bottleneck in de realisatie zit. ‘Beloftes op papier worden niet altijd nageleefd. Dat gebouw dat je inkoopt komt er wel. Maar de CO2-uitstoot of de arbeidsomstandigheden … dat zien we niet altijd.’

Dus de aannemer doet mooie beloften maar het is de vraag of die waargemaakt worden.

‘Dat gebeurt in veel gevallen wel, maar ook in veel gevallen niet.’

Zijn er voor alle producten en diensten criteria voor maatschappelijk verantwoord of duurzaam inkopen?

‘Nee. De overheid koopt op ontzettend veel markten in. Het gaat om brandweerauto’s tot specifieke laboratoriadiensten tot aan wapens voor politie en defensie. Er is veel maatwerk nodig waarbij we enerzijds moeten kijken: waar is de grootste impact en vervolgens: wat past goed in deze markt?, hoe selecteer ik de leveranciers die het meest duurzaam en sociaal zijn?’

Wat is nou een typisch product dat prima duurzaam is in te kopen, maar waar dat nog amper gebeurt?

‘Van circulariteit zien we nog weinig terug. Bij recent onderzoek van het RIVM is gekeken naar aanbestedingen die zich heel goed lenen voor circulariteit. 43 procent van de aanbestedingsstukken geeft aandacht aan circulariteit, bijvoorbeeld bij kantoormeubilair of gebouwen. Dus het gebeurt toch nog vaker niet dan wel.’

En waar lukt het heel goed?

‘Een mooi voorbeeld is OV-bussen. Er is een bestuursconvenant gesloten tussen alle aanbestedende diensten voor OV. Die hebben een pad neergelegd naar 2030 hoe dat langzaam verduurzaamd kan worden. Dat is denk een effectieve koers geweest. We hebben een groot aantal zero-emissiebussen in Nederland. Dat is passend voor ons land: een klein land met een hoogontwikkelde infrastructuur, we kunnen goed overweg met complexe technologie.’

Ik lees in uw oratie dat inkopers het niet hoeven te motiveren als ze geen rekening houden met mens en milieu. Hoezo? Alle overheden hebben toch toegezegd 100 procent duurzaam in te kopen. Is er niemand die je op je vingers tikt?

‘Nu verplicht de Aanbestedingswet te motiveren als je niet inkoopt op basis van prijs en kwaliteit. Je kunt dus volstaan door te zeggen: ik koop in op basis van de beste kwaliteit, zonder rekening te houden met milieu en mens.’ Volgens Schotanus zou het goed zijn ‘als je extern motiveert of je het wel of niet doet zodat leveranciers daarover kunnen klagen als de motivering niet klopt, maar ook burgers of belangenorganisaties.’

Wat is de belangrijkste les voor gemeenten? Wat moeten ze als eerste doen?

‘Mijn advies is om eerst vast te stellen: vanaf nu is het de standaard om bij alles wat we inkopen rekening te houden met prijs, kwaliteit én mens en milieu. En als we dat niet doen, dan motiveren we dat openbaar, zodat iedereen dat ziet. De tweede stap is het inkoopproces anders inrichten: niet meer lineair, maar circulair. Je moet veel meer nadenken: als ik inkoop, kan ik gebruikmaken van materialen die er al zijn? Kan ik tweedehands inkopen? En aan het einde van het inkoopproces: hoe kan ik borgen dat dat wat ik ingekocht heb zo lang mogelijk door mij of iemand anders wordt gebruikt? Dus dat we de inkoopbehoeften behandelen als een schakel in een circulaire keten, in plaats van: ik heb iets nodig, ik koop iets en daarna gooi ik het weg.’