Hoofdprijs: kunnen meepraten

Loting helpt bij lastige dossiers

De foto spreekt boekdelen. Een flatgebouw in de Haarlemse jarenzestigwijk Schalkwijk. Ervoor een bijna even hoge, uit z’n krachten gegroeide boom. ‘Bij de aanleg van de buurt zijn de bomen vrijwel gelijk geplant’, vertelt Angelina Scalzo. ‘Veel snelgroeiers van eenzelfde type. Nu, vijftig jaar later, zijn ze uitgegroeid. Veel bomen staan te dicht op elkaar, of veroorzaken overlast.’

Volgens de programmamanager overheidsparticipatie wilde de Noord-Hollandse gemeente de kaalslag niet afwachten, maar de problemen vóór zijn. ‘Het is een heel concreet onderwerp waar iedereen wat van vindt’, zegt ze. Lachend: ‘Zeker hier in Haarlem.’ Milieugroeperingen en hun achterban zouden tegen het kappen in verweer komen. Andere bewoners zouden juist de extra lichtinval in de galerijflats, het verminderde bladafval of de op de plek van de boom vrijkomende parkeerplaatsen aanvoeren als reden om minder bomen terug te planten.

Een ogenschijnlijk klein probleem kan een lokale gemeenschap splijten. En wat je als gemeente er uiteindelijk ook over besluit, voor een van de twee kampen wordt het geheid een bittere pil. De Haarlemse oplossing: via loting in totaal duizend wijkbewoners uitnodigen om er op een zaterdag over te komen praten. Vroeg in het traject, zodat het burgeradvies meegenomen kon worden in het plan voor de revitalisering van de Schalkwijkse bomen.

De Haarlemse pilot komt niet uit de lucht vallen. Vanuit de wens om met nieuwe vormen van burgerparticipatie aan de slag te gaan, meldde een aantal gemeenten zich in 2015 aan bij het leerprogramma loting van de Democratic Challenge (DC), gericht op vernieuwing van de lokale democratie. Behalve Haarlem wilden ook Amersfoort, Groningen, Lelystad, Peel en Maas en Amsterdam met vormen van loting gaan experimenteren. Ze worden bij hun pogingen begeleid door wetenschappers van de Universiteit Utrecht die medio november op grond van de opgedane ervaringen een ‘toolkit loting’ voor gemeenten presenteren.

Usual suspects
Een van de problemen waar je al bij loten snel op stuit, trapt Luuk Loupias van de DC maar meteen af, is hoe je ingelote burgers verleidt om daadwerkelijk mee te doen. ‘Zo’n 40 procent geeft in eerste instantie aan dat wel te willen. Maar uiteindelijk komt vaak maar zo’n 10 procent op de geplande bijeenkomst opdagen. Dan klagen gemeenteraden al snel dat het weer de usual suspects zijn, de bewoners die je toch wel hoort.’

In Haarlem-Schalkwijk kwamen ze rond 5 procent opkomst uit. ‘We hoopten dat 100 van de 2.000 ingelote wijkbewoners op die zaterdag zouden langskomen’, zegt Scalzo. ‘Uiteindelijk gaven 90 zich op en zaten we met 75 aan tafel. Maar naast de usual suspects zaten er ook veel nieuwe mensen tussen die je anders nooit zou treffen. Ik herinner me een vrouw die zei dat ze was gekomen omdat het nu eenmaal moest van haar man. Van bomen gaf ze aan niks te weten. Maar ze bleef de hele sessie aanwezig en vond het naarmate we verder kwamen steeds leuker worden. Want die gesprekken gaan uiteindelijk wel allemaal over de inrichting van jouw eigen buurt.’

De ingelote burgers konden zich goed voorbereiden. De gemeente Haarlem stelde alle onderzoeksrapporten over de Schalkwijkse bomen aan hen beschikbaar, ook waren de belangrijkste uitkomsten in een brochure samengevat. Voorafgaand aan de bijeenkomst konden burgers deelnemen aan boomsafari’s door de wijk, waar met experts de bomen werden beoordeeld. Belangengroepen waren tijdens de burgerdag op de achtergrond aanwezig.

Niet om de stemming te beïnvloeden, maar wel om desgevraagd aanvullende informatie te geven. Al was de opkomst iets lager dan ze had gehoopt, toch was Scalzo zeer te spreken over het verloop van de dag. ‘De dynamiek die je op dergelijke buurtbijeenkomsten normaal gesproken hebt – met mensen die heel erg geharnast vóór of tegen iets zijn, of zich massaal tegen de gemeente keren – die ontbrak hier totaal. Dat maakt het een verademing voor alle deelnemers. Je luistert naar elkaar, zonder dat je meteen een mening of oordeel klaar hebt.’

Vuurwerkramp
In Haarlem ging het met de bomen nog over een betrekkelijk onschuldig onderwerp. In Enschede werd loting ingezet voor een sinds de Vuurwerkramp in die stad veel gevoeliger onderwerp: hoe binnen de gemeentegrenzen voortaan om te gaan met vuurwerk. Tienduizend ingelote Enschedeërs werden afgelopen voorjaar uitgenodigd voor een burgercafé in de Twentehallen. Uiteindelijk meldden zich er 465 aan – een kleine 5 procent – waarvan er 320 kwamen opdagen. Hoofd communicatie Jan-Arie Bijl: ‘We hadden de pech dat het die tiende juni net de eerste warme zomerdag was.’

Van de hoog oplopende emoties die gemeentelijk projectleider G1000 Nicol Oude Luttikhuis tevoren vreesde, was geen sprake. ‘We vonden het best spannend’, zegt ze. ‘Maar aan alle tafeltjes werd met veel begrip voor de standpunten over en weer gesproken.’ Anders dan in Haarlem namen ook vuurwerkprofessionals, ambtenaren en politici aan de gesprekken deel. De uitkomsten van de stadsdialoog worden 11 november gepresenteerd. Burgemeester Van Veldhuizen van Enschede heeft van begin af aan laten weten de uitkomsten over te nemen. Mits die voldoen aan de wet, als hulpverleners ermee uit de voeten kunnen en ze passen binnen de geldende raadskaders.’

Loten kan gemeenten zo een nuttig compromisvoorstel uit de samenleving bezorgen bij gevoelige dossiers. Maar niet alle raden zijn op voorhand bereid die suggesties ook op te volgen. ‘Je ziet toch vaak dezelfde reflex als bij een referendum’, constateerde Bowy van Leuven van de Democratic Challenge tijdens een raadscommissievergadering in Amersfoort. ‘Raadsleden staan positief tegenover vernieuwing, maar door onduidelijkheid over afspraken ontstaat snel het beeld dat een gelote groep de gemeenteraad gaat vervangen. Als dan een alternatief oordeel lijkt te kunnen winnen, dan hebben ze er ineens een groot probleem mee.’

Goede afspraken over de verwachte opkomst en wat er met de uitkomsten wordt gedaan, kan dit voorkomen. Maar zeker bij een lage opkomst is het risico dat de raad de uitkomsten van de burgerraadpleging toch wegstemt. En dan ben je niet alleen terug bij af, maar wordt de kloof tussen bestuur en burger nog eens verder vergroot. Van Leuven: ‘Dan ben je diezelfde burgers misschien wel voor jaren kwijt.’

Cadeaubon
Haarlem hoopt de opkomst te verhogen door deelnemers als compensatie een cadeaubon van 25 euro te geven. ‘Daar is bij ons intern wel discussie over’, zegt Scalzo. ‘Je kunt zeggen: betrokkenheid bij je buurt hoort bij het burgerschap, dus daar betalen we niet voor. Maar we vragen ook wat als gemeente. Je benoemt de ingelote burgers feitelijk tot experts en voor die expertise, en de geïnvesteerde tijd, geven we met die bon wat terug.’

Enschede deelde geen bonnen uit. Een uitgebreide campagne via Facebook en de lokale media moest ingelote burgers voldoende over de streep trekken. Hoofd communicatie Bijl: ‘Door alle reuring die de campagne opwekte, hoopten we bij de ingelote burgers een geluksgevoel op te wekken. Zo van: yes, ik zit erbij!’ Maar niet alleen het aantal deelnemers, ook hun achtergrond kan overname van een lotingsvoorstel door de gemeenteraad in de weg staan. Zijn het weer niet die de blanke, hoogopgeleide vijftigers die zijn komen opdraven en hun mening doordrukken?

Scalzo: ‘We hebben bij ons in Schalkwijk evenveel vrouwen als mannen benaderd. Evenveel mensen met een sociale huur, een private huur en een koophuis. Ook is een onderverdeling gemaakt naar autochtonen, westerse allochtonen, en niet-westerse allochtonen. Dan merk je wel dat jongeren en allochtonen moeilijker te verleiden zijn om deel te nemen.’

Gouden envelop
In Amsterdam-Oost, weet onderzoeker Harmen Binnema van de Universiteit Utrecht, werd overwogen daar bij de loting al op te anticiperen. Doelgroepen die je moeilijker in beweging krijgt, zou je in de lotingsgroep kunnen oververtegenwoordigen. ‘Maar selecteren op opleiding, inkomen of migratieachtergrond is in de praktijk vaak lastig door de privacywetgeving.’

Toch ziet hij wel een aantal andere factoren dat positief aan de opkomst kan bijdragen. ‘Mensen moeten er vaak een vrije zaterdag voor opgeven. Dat doe je niet zomaar. In Utrecht kregen burgerdeelnemers bij een driedaags stadsgesprek over duurzame energie een vergoeding van enkele honderden euro’s. Voor een vrije zaterdag lijkt me een bon van 25 tot 50 euro, zoals in Haarlem, reëel.’

In plaats van een gemeentelijke brief te verspreiden, werkt het volgens Binnema beter om de ingelote bewoners persoonlijk af te gaan en echt aan hun bel te trekken. ‘Dat vergroot de betrokkenheid. Zo kregen in Amsterdam-Oost de ingelote bewoners een gouden envelop: alsof je een mooie prijs had gewonnen.’ Ook de setting van het uiteindelijke burgergesprek is belangrijk. ‘Doe zoiets niet in het gemeentehuis, maar in een laagdrempeliger omgeving waar mensen toch al komen: een buurthuis of een sporthal.

Ook de taal kan voor sommige mensen een probleem zijn, bijvoorbeeld omdat ze die minder goed beheersen of van nature minder mondig zijn. Je kunt overwegen om meer met beelden te werken.’ Maar het belangrijkste is volgens Binnema om duidelijkheid te scheppen over wat met de inspanningen van de burgers wordt gedaan. ‘Gaat het slechts om een vrijblijvend advies of neemt de gemeenteraad de uitkomsten zeker over. En: hoe concreter het onderwerp, hoe meer respons.’

Tijd en energie
Loten heeft zeker potentieel, vat Binnema de uitkomsten van zijn onderzoek samen. ‘Het kan een manier zijn om mensen aan tafel te krijgen die je anders vrijwel nooit zult horen. Maar bezint als gemeente eer ge begint. Het kost vaak ontzettend veel tijd en energie. Zijn er geen alternatieve manieren te verzinnen die hetzelfde resultaat opleveren? Kun je burgers via andere kanalen bij een onderwerp betrekken, bijvoorbeeld via verenigingen of netwerken waarbij de ene burger de andere kan overtuigen om mee te doen.’

Angelina Scalzo is het daarmee eens. ‘Ik zie loting niet als het nieuwe democratische wondermiddel, maar wel als extra tool om de democratie te versterken. Met als voordeel dat je nieuwe argumenten hoort door echt te luisteren naar bewoners en met hen in gesprek te gaan. Dat kan je oordeel over een onderwerp nuanceren of veranderen. Anders dan op digitale platforms, waar burgers alleen hun mening verkondigen, is loting oplossingsgericht.’

In Haarlem werden afgelopen maand al twee nieuwe lotingsexperimenten gedaan, nu over de beleving van veiligheid in twee wijken waar politie en handhaving geregeld moeten opdraven. Opnieuw tot grote tevredenheid onder de deelnemers. Toch kwam de opkomst, ondanks het ogenschijnlijk urgente thema en de cadeaubonnen, weer niet boven de 5 procent. ‘Een kwestie van gewenning’, hoopt Scalzo. ‘Wanneer je als burger merkt dat er echt naar je wordt geluisterd, dan kom je misschien de volgende keer wel.’

Succesfactoren bij loting

1. Kies een zo concreet mogelijk onderwerp
2. Maak duidelijke afspraken met raad en burgers over wat met de uitkomst wordt gedaan
3. Benader ingelote burgers persoonlijk
4. Benoem bij het burgergesprek een onafhankelijk voorzitter (niet van de gemeente)
5. Zorg dat professionals onopvallend aanwezig zijn voor advies
6. Betrek ingelote burgers bij de uitvoering van het door hen gekozen beleid. 

De ‘toolkit loting’ wordt 17 november tijdens ‘De dag van de lokale democratie’ in Nieuwegein gepresenteerd. Meer info: www.dagvandelokaledemocratie.nl