Hoe vijf miljardste gram PFAS al dwars kan liggen

Het is een heerlijk bouwproject in Doetinchem, de Achterhoekse stad die doorkruist wordt door de Oude IJssel. Dicht tegen het stadshart wordt een nieuwe wijk gebouwd, met de naam Iseldoks. Het idee: een klein Venetië, met grachten, een eiland en een kleine jachthaven.

Maar in 2022 sloeg plotseling de bezorgdheid toe bij de betrokken gemeenteambtenaren en het bestuur. Met het oog op een verdiepte parkeergarage moest een grote hoeveelheid grondwater worden opgepompt om daarna te lozen in de Oude IJssel. Maar het waterschap wees de gemeente erop dat de norm voor PFAS extreem is aangescherpt. Om te storten op de Oude IJssel moest de hoeveelheid PFAS in het grondwater terug worden gebracht tot ongeveer vijf nanogram per liter.

Nanogram

Een nanogram? Dat is één miljardste gram. Dus gaat het om een norm van 0,000000005 gram PFAS. De kostenpost om het grondwater te zuiveren: ongeveer één miljoen euro. De aannemer wilde dat niet betalen, want die tikte op het ondertekende contract: de verantwoordelijkheid hiervoor lag bij de gemeente.

‘Waar je als lokaal bestuur dan tegenaan loopt’, vertelt betrokken wethouder Ingrid Lambregts (ruimte, CDA), ‘is dat je doet wat we met z’n allen al jaren willen, namelijk voldoende nieuwe woningen toevoegen. Maar je staat dan als ­bestuurder met je rug tegen de muur. Als ik hem heel plat sla, had ik twee keuzes. Ik kon doorgaan, óf zeggen: dit kan niet zo zijn! Nou, dan ga je een juridisch traject in. Dan valt het project stil en heb je geen woningen, terwijl die al wel zijn verkocht en de kopers er toch van op aan moeten kunnen dat zij op moment x hun huis opgeleverd zullen krijgen. Dat is wat hier is gebeurd.’

Tegen de muur

‘Mijn beleidsmedewerker zei: Ingrid, waarom gebruiken we het proportionaliteitsbeginsel niet? Waarom moet het grondwater tot 100 procent gezuiverd worden? Want die laatste ‘0,00000’ kost bizar veel geld. Wat is nou de milieuwinst, wat is nou de gezondheidswinst, ten opzichte van de kosten die je als gemeente moet maken?’

‘Ja, ik ben wel met mijn kop tegen de muur gelopen’, zegt Lambregts. ‘Ik dacht nog echt: als ik nou het waterschap Rijn en IJssel, de provincie, het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat en kennis­instituten een keer bij elkaar breng en we samen op zoek gaan naar de redelijke ruimte, naar hoe het wél kan. Ik vroeg me af of het bestuur van het waterschap niet iets wilde bewegen. Maar het waterschap zei: het ministerie staat boven ons. En ja, het ministerie zat weer met die Europese normen. Dus wie kon hier wat aan doen? 

Nou, niemand uiteindelijk. Dan zit je daar als lokale bestuurder. We hebben de kosten uiteindelijk ten laste van onze grondexploitatie genomen. Dus dit project komt financieel nooit meer in de zwarte cijfers.’

Op hol

Het bouwproject in Doetinchem is een voorbeeld dat naadloos past in het betoog van Hans Slenders, PFAS-expert van adviesbureau Arcadis. Hij is één van de mensen in Nederland die vindt dat de risicoperceptie rond PFAS op hol lijkt te zijn geslagen. Belangrijk om te ­weten is dat juist Slenders in 2018 naar de pers stapte om aandacht te vragen voor het PFAS-probleem. Uit grondonderzoek was gebleken dat overal in ons land ongeveer twee microgram per kilo zit van de PFAS-soorten PFOA en PFOS. Samen met collega’s wilde hij het rijk zover krijgen dat het met duidelijk beleid kwam, zodat de lagere overheden weten hoe ze bij bouwprojecten met grond en water moeten omgaan.

Meerdere ontwikkelingen sindsdien lijken de nuance uit het maatschappelijk debat te hebben verdreven. De reële problemen rond de Dordtse chemiefabriek Chemours en de berichtgeving erover hebben het idee doen postvatten dat elke aanwezigheid van PFAS giftig is. Dat terwijl de hoeveelheden astronomisch klein kunnen zijn. Bijkomende lastigheid is dat de Europese Autoriteit voor Voedselveiligheid (EFSA) in 2020 met een nieuwe gezondheidsnorm voor PFAS kwam: een mens mag per week 4,4 nanogram per kilo lichaamsgewicht binnenkrijgen.

Immuunsysteem

Opvallend genoeg wordt deze gezondheidsnorm van de voedselautoriteit niet op Europese voedselvoorschriften toegepast. Dat komt doordat bij voedsel gewerkt wordt met het proportionaliteitsbeginsel. Maar de nieuwe EFSA-norm werkt wel door in milieunormen, en daar zonder proportionaliteit.

Een tweede probleem is dat er veel kritiek is op het onderliggende wetenschappelijke onderzoek, rond de vraag of PFAS het immuunsysteem aantast. Het betreft een paar studies naar een verminderde vaccinrespons bij moedermelk drinkende baby’s van wie de moeder gevaccineerd is. Ook het RIVM heeft hier fundamentele kritiek op geuit, maar ziet voorlopig nog geen alternatief.

Hartstikke moeilijk

Een derde probleem is dat het meten van zulke kleine hoeveelheden onzekerheid geeft. ‘Voor de meest voorkomende bodemverontreinigingen zoals lood en olie praten we in termen van één duizendste gram per kilo’, vertelt Slenders. ‘Maar vanaf 2016 moesten we PFAS niet langer meten in milligram, maar in microgram, één miljoenste gram. We doen alsof dat de gewoonste zaak van de wereld is, maar dat is hartstikke moeilijk.’

Hetzelfde met grondwater, volgens Slenders. ‘Als het gaat om lood of olie in grondwater, rekenen we altijd in microgrammen per liter. Een microgram is een miljoenste van een gram, dus dat is al niet veel. Maar nu moesten we voor PFAS ineens naar nanogrammen per liter: een miljardste van een gram. Zo’n kleine hoeveelheid was op dat moment niet eens meetbaar. Dat PFAS schadelijk zijn, staat vast. Maar de getalsmatige onderbouwing is onzeker en we hebben toetsingswaarden waar we niet meer aan kunnen voldoen.’

En die normen kunnen zelfs nóg lager.

Even een quiz

‘Het RIVM heeft een nieuwe advies­waarde voor PFOS in oppervlaktewater van ­zeven picogram’, zegt Slenders. ‘We realiseren ons onvoldoende wat een picogram per liter is. Bij presentaties die ik houd, doe ik dan altijd een quizje: staat een ­picogram gelijk aan één zandkorrel in een olympisch zwembad vol met zand­korrels, of aan één mensenhaar op alle mensenharen in de wereld? Dan mag het ­publiek gokken. Die zandkorrel is één ­nanogram per liter, en één picogram is een mensenhaar op alle mensenharen in de wereld. Dat kun je absoluut niet meer meten. Een nanogram is al uitdagend, en een picogram zit een factor duizend lager nog.’

‘Als je daar ook nog bij bedenkt, dat in ­regen 1 à 2 nanogram per liter zit, en in het rivierwater dat ons land binnenkomt al snel 10 nanogram PFAS per liter. Dat alleen al is tienduizend keer zoveel als die picogram. En dan de vraag die de meeste toehoorders laat stilvallen: hoeveel PFAS denk je dat er in jouw bloed zit? Is dat 4 nanogram, 80, 900, of 20.000?’ Het antwoord, verklapt hij, is 20.000 nanogram. ‘Snap je dat die normstelling van het RIVM wringt’, rondt hij zijn punt af.

Andere dimensie

We zijn in een andere dimensie terechtgekomen, vindt Slenders. ‘Ook doordat we van die microgrammen naar die nanogrammen zijn gegaan. We kunnen niet verder saneren dan de gehaltes die we nu al overal om ons heen in het milieu meten. Toch zijn de huidige en voorgestelde normen scherper. Dat wringt en dat kunnen we ons niet veroorloven.’

Hans Slenders pleit voor risicosturing. ‘Pak de echt vervuilde plekken aan, zoals rond brandweerkazernes of productielocaties van PFAS. Bij de rest moeten we zeer terughoudend zijn. De belangrijkste winst is al geboekt met het verbod op PFOS en PFOA, waarna de concentraties ervan in ons water en bloed met grote stappen zijn afgenomen. Een volgende stap is een totaalverbod op PFAS.’

Lees de rest van dit artikel in de papieren versie van BB#05, of straks online.