Gratis openbaar vervoer is trendy

Binnenkort krijgen alle 65-plussers in Nijmegen een pasje in de bus waarmee ze buiten de spits gratis met de bus kunnen. Gratis openbaar vervoer was een van de speerpunten van de linkse coalitie en wordt nu definitief ingevoerd. ‘De proef was zo’n succes dat we dit structureel gaan aanbieden’, aldus wethouder Jan van der Meer (Mobiliteit, GroenLinks).

Nijmegen is een van de vele overheden die experimenteren met gratis openbaar vervoer. Uit de Nijmeegse proef bleek dat ouderen vaker met de gratis bus reizen, meer culturele voorzieningen bezoeken en meer aan mantelzorg doen. Structurele invoering van gratis openbaar vervoer kost Nijmegen jaarlijks 850.000 euro, vooral een vergoeding voor de gederfde inkomsten van vervoerder Novio, die geen inkomsten meer ontvangt van ouderen die al in de bus zaten. Omdat het om een eenvoudig af te bakenen groep gaat, zijn de kosten volgens Van der Meer beperkt.

‘Gratis openbaar vervoer voor minima is lastiger te organiseren. Dan moet je met pasjes met pasfoto’s werken en is de kans op fraude groter.’ Gratis openbaar vervoer is populair bij decentrale overheden. Vooral via moties en amendementen van de raad zijn vele proeven in gang gezet, soms met subsidie van het ministerie van Verkeer en Waterstaat, dat hiervoor - ook al via een Kamermotie - twintig miljoen euro heeft gereserveerd. Ook de grote steden gaan nu aan de slag. Rotterdam heeft voor komend jaar 4,5 miljoen euro beschikbaar voor gratis openbaar vervoer voor ouderen.

Hoewel een van de doelstellingen van een proef vorig jaar - doorbreken van het sociaal isolement van ouderen - niet is gehaald, gaat Rotterdam toch door. ‘Er wordt meer gereisd door ouderen, dat is voor ons een belangrijke reden’, zegt wethouder Jeannette Baljeu (Verkeer en Vervoer, VVD), die het geen probleem vindt dat vooral ouderen met een relatief goed inkomen meer met het ov reizen. ‘Die groep laat vaker de auto staan, terwijl de minder rijke oudere die al in het openbaar vervoer zat, nu goedkoper uit is. Een plezierig effect voor twee groepen. Ik krijg veel positieve reacties.’

In Amsterdam kunnen 65-plussers komend jaar drie maanden gratis met de ov-chipkaart met bus, tram en metro. Het gevolg van een PvdA-amendement op de begroting van 2007. Kosten van de proef: ruim twee miljoen euro, de gederfde inkomsten van het GVB.

Spits

Noord-Brabant kiest niet voor gratis, maar veel goedkoper openbaar vervoer met speciale strippenkaarten. Sinds half mei konden reizigers jonger dan 12 en ouder dan 65 al voor 30 eurocent een busrit maken, ongeacht het tijdstip. Voor de groep tussen 12 en 65 wordt per 2009 een lagere ritprijs ingevoerd: 90 cent in de spits, 60 daarbuiten. De kortingen gelden ook voor abonnementen. De proef in Brabant kost 21 miljoen euro voor anderhalf jaar. Brabant wil met de lagere tarieven het gebruik van de bus met 11 procent laten groeien. Goedkoper ov moet leiden tot minder autogebruik en meer sociale participatie.

‘Er moeten echt veel meer reizigers in de bus stappen’, zegt gedeputeerde Annemarie Moons (Vervoer, PvdA). ‘Mogelijk zullen we in de spits zelfs extra bussen inzetten. Als dat tot minder files leidt, is dat een mooi resultaat.’ Gratis openbaar vervoer gaat Brabant te ver. ‘Het wordt lastig om daarvoor structureel geld te vinden.’

Uit de talrijke evaluaties van proeven met gratis ov blijkt dat de effecten op het autogebruik te verwaarlozen zijn, het sociaal isolement van doelgroepen amper wordt verminderd en dat vooral ouderen die al in de bus zaten meer reizen, soms ten koste van de fiets. Gratis ov stuit op veel kritiek van vervoersdeskundigen en economen, die vinden dat overheden mooie sier maken met beleid dat weinig kost. Het gaat meestal om meer reizigers buiten de spits in verder lege bussen. Extra bussen zijn vrijwel nooit noodzakelijk. De voornaamste kosten zijn minder inkomsten van ouderen die al voor half geld reisden.

Kwaliteit

‘Symboolpolitiek’, zo kwalificeert Henk Meurs, hoogleraar ruimtelijke ontwikkeling en mobiliteit aan de Radboud Universiteit Nijmegen het gratis ov. Hij is erkend tegenstander van gratis bussen en trams. ‘Gratis bekt lekker, je kunt het voor weinig geld aanbieden, maar het is zelden effectief. Er worden allerlei doelen gesteld, die zelden worden gehaald. Logisch. Het lage gebruik van het openbaar vervoer heeft niet met prijs te maken, maar met kwaliteit. Als je meer mensen in het openbaar vervoer wilt, verbeter dan de kwaliteit. Voor de kleine groep voor wie het nu te duur is, zijn betere oplossingen denkbaar. Nu profiteert een groep die het best kan betalen.’

Gratis ov kan volgens Meurs soms effectief zijn. Zoals bij nieuwbouwwijken, waar het als marketinginstrument tijdelijk wordt ingezet om nieuwe bewoners in de bus te krijgen. Bij het ‘sociale’ karakter van gratis ov zet Meurs vraagtekens. ‘Het openbaar vervoer krijgt zo het imago van vervoer voor ouderen en zieligerds. Daar trek je de forens niet mee.’