Herdenken met de knip erop

Steeds meer gemeenten krijgen te maken met burgerinitiatieven om in de oorlog vermoorde joodse gemeenschap te herdenken. Ze reageren lang niet allemaal even adequaat.

Geen ballen

Begin jaren 2010 wilde Hein-Willem Leeraar in Arnhem struikelstenen plaatsen voor zijn vermoorde joodse familieleden. Toenmalig burgemeester Pauline Krikke (VVD) werd ingelicht en polste de joodse gemeente. Die bleken tegen de struikelstenen te zijn omdat voetgangers erover lopen en honden erop kunnen ­poepen of plassen. Krikke deelde aan de familie Leeraar mee dat de stenen er niet zouden komen. ‘Ze had naar mijn mening geen ballen en zette niet door. Het nee van de gemeente ­Arnhem was voor mij een uitdaging om wél door te ­zetten,’ vertelt Leeraar.

Raadsbreed aangenomen

Na het vertrek van Krikke zocht hij in 2014 contact met D66-gemeenteraadslid Sabine Andeweg, die zich wilde hardmaken voor de stenen. Raadsbreed werd een voorstel aangenomen voor meer educatie over de Tweede Wereldoorlog in Arnhem, ook door het leggen van struikelstenen. Met de nieuwe burgemeester Herman Kaiser (CDA) ging Leeraar in gesprek.

Met stomheid geslagen
‘In dat gesprek werd en passant genoemd dat niet alle joden van onbesproken gedrag waren. Ik was met stomheid geslagen en zei maar niets terug. Andeweg zat er bij. Zij benadrukte dat er een raadsbesluit lag dat de burgemeester diende uit te voeren.’ In de oorlog zijn zeker 1.200 Arnhemse joden vermoord. Ook dat was een heikel punt. ‘Een ambtenaar merkte op dat het wel érg duur zou worden als we voor alle slachtoffers stenen zouden leggen.’

Te hoge kosten

Alle Friese gemeenten doen mee aan Levenslicht, het rondreizende kunstwerk van Daan Roosegaarde in samenwerking met het Nationaal Comité 4 en 5 mei en de VNG. Het herdenkt de 104.000 joodse, sinti en roma-slachtoffers. Alle Friese gemeenten behalve één: Smallingerland. ‘Ons werd gezegd dat Levenslicht er niet kon komen’, vertelt commissielid Sofia Krol. ‘­Problemen met de roma-gemeenschap, ­onvoldoende vrijwilligers en te hoge kosten voor de ­bewaking werden als redenen opgegeven. Het bedrag van 2.000 euro was geen probleem.’

Kosten gedekt

Toch probeerde de commissie het project voor elkaar krijgen, zij het dat alles voor 20 december – de deadline van het Nationaal Comité – rond moest zijn. De Drachtster schouwburg De Lawei bleek bereid mee te doen. ‘Hiermee waren de hoge kosten voor de bewaking gedekt,’ aldus Krol. Met succes werden andere geldschieters aangezocht. Alles leek in orde tot één sponsor zich vlak voor de deadline terugtrok.

Plaatsvervangende schaamte

Een gemeenteambtenaar van Smallingerland reageerde niet op een mail van de commissie en het project viel in het ­water. Krol is teleurgesteld. ‘De cultuurambtenaar kende ons en had contact met ons kunnen opnemen.’ De commissie voelt zich genegeerd. Krol: ‘Ik heb brieven gestuurd aan het college over hoe het is gegaan. Het college heeft daar nooit op gereageerd. Er was ook een bestuurscrisis. Toch heb ik plaatsvervangende schaamte over mijn gemeente.’

Niet haalbaar

Volgens een zegsvrouw van Smallingerland was de gespannen relatie met de roma-gemeenschap geen reden om van Levenslicht af te zien. De gemeente herkent zich ook niet in het beeld. ‘Wij hechten veel waarde om alle mensen te herdenken uit de oorlogstijd. Levenslicht was een landelijke actie, die wij zeker kunnen waarderen. Maar helaas voor ons niet haalbaar.’

Afwachtend

Hoogleraar Oorlogserfgoed Rob van der Laarse (Uva en VU) weet hoe ­dergelijke ongemakkelijke situaties kunnen ontstaan. ‘Een paar medewerkers krijgen het plotseling op hun bord waardoor gemeenten soms afwachtend of te laat handelen. Het hangt ook sterk samen met het draagvlak in gemeenten. Hoe kort zijn de lijntjes met burgers die dit soort dingen organiseren?’

Nieuwe vormen
Een toenemend aantal burgers wil een joods monument in hun gemeente. Of ze willen stilstaan bij de namen van vermoorde joden in hun gemeente. ‘Herdenken neemt telkens nieuwe vormen aan’, zegt Van der Laarse. ‘Waar het vroeger draaide om traditionele monumenten, staan nu beleving, plek en identiteit centraal. De joodse overlevenden van de Holocaust zijn er meestal niet meer. Het is niet langer navoelbaar, dus moeten de namen herinnerd worden zodat het weer levend wordt.’

Lof

In Arnhem kwam het goed. Voormalig burgemeester Kaiser consulteerde na het gesprek allerlei spelers, waaronder opperrabbijn Binyomin Jacobs. ‘Die was niet vóór, maar ook niet tegen stolpersteine,’ vertelt Leeraar. ‘De burgemeester besloot vervolgens niets.’ Mettertijd werd Kaiser ernstig ziek en in zijn afwezigheid zette de raad door. Het leggen van de messing steentjes vond uiteindelijk plaats in 2018 en 2019. Leeraar: ‘De gemeente vroeg mij om de coördinator te zijn en ik heb daarmee ingestemd. Ik doe dat onbezoldigd en voor de dankbaarheid van de mensen. We hebben tot nu toe 39 stenen gelegd. Sinds de gemeente ‘om’ is, krijg ik alle medewerking van de ambtenaren. Niets dan lof.’

Lees het hele verhaal over de herdenkingen deze week in BB09 (inlog).