Balletje-balletje met tuinbouw

'Ik weet zeker dat ik in 2023 gelijk heb gekregen’, zei Hans van Driem, commercieel directeur van de Floriade 1992 in Zoetermeer, zes jaar geleden. Hij voorspelde de huidige Floriade-gemeente Almere een verlies van tussen de 25 en 50 miljoen euro. Het blijkt nog erger dan hij toen dacht.

In oktober 2016 interviewde Binnenlands Bestuur Hans van Driem over zijn ‘dynamisch’ rapport over de Floriade 2022. Aan het rapport lagen zijn eigen ervaringen als commercieel directeur van de Floriade 1992 in Zoetermeer ten grondslag, plus de nalatenschap van andere Floriades. In zijn laatste versie schatte hij het verwachte extra verlies op het project Floriade 2022 destijds op minimaal 25 miljoen en maximaal 50 miljoen euro.

Nu staan we aan de vooravond van de nieuwe Floriade die op woensdag 13 april wordt geopend door koning Willem-Alexander. In zijn nieuwe dynamisch rapport Politici als themaparkexploitanten, dat Van Driem maakte ‘als bezorgde, gepensioneerde burger, zonder enige financieel belang bij een Floriade of ander themapark en niet verbonden aan een politieke partij’, schat hij het verlies voor de Nederlandse belastingbetaler inmiddels twee keer zo groot in: 100 miljoen euro. Van Driem kreeg dus géén gelijk: het bleek allemaal nog veel erger dan hetgeen hij in 2016 voorspelde. ‘Ik wil niet verwaand klinken’, reageert Van Driem, ‘maar het is zo duidelijk welke fouten er zijn gemaakt. Je moet blind zijn die niet te zien. Het ging al vanaf het begin mis. De locatie is erg duur en er waren bouwkundige aanpassingen nodig. De parkeerterreinen zijn nu te veraf gelegen en de afstand vanaf het station is ook te groot.

Dus daar is aanvullend vervoer nodig. Als je goed had gekeken naar de vorige Floriades, had Almere zich die fout gerealiseerd. Die verblindheid van politici en ambtenaren blijft me verbazen. Ze durven hun fouten niet toe te geven, want ze zijn bang voor hun politieke carrière. Maar daardoor kosten die projecten de belastingbetaler uiteindelijk alleen maar meer geld.’

Politieke truc

Van Driem schrijft dat toenmalig burgemeester Annemarie Jorritsma (VVD) en wethouder Adri Duivesteijn (PvdA) de gemeenteraad in 2012 warm hebben gemaakt voor de Floriade met gegevens van het volgens hem ‘politiek bevriende’ Bureau Buiten, waarin de economische spin-off op 420 miljoen euro werd gesteld. Misleiding wil hij het niet noemen. ‘Het is een politieke truc die vaker wordt toegepast, zie de ondertunneling van de Zuidas. Je zit er dan aan vast. Het is onderdeel van het politieke spel dat mijns inziens moet worden uitgeroeid, want het ondermijnt het geloof van de burger in de politiek en in het democratisch proces.’

Daarbij voorzag Van Driem de toepassing van de ‘salamitactiek’: eerst de kosten opzettelijk laag presenteren om het project ‘politiek geaccepteerd’ te krijgen en na de instemming, ‘waarna men zogenaamd niet meer terug kan’, almaar stijgende extra kosten steeds als salamischijfje presenteren tot en met 2023. ‘Dat is absoluut uitgekomen en dat had iedereen kunnen weten. Ik heb boter op mijn hoofd, want ik heb het zelf meegemaakt. Ik gebruikte dezelfde trucs in 1992 en ik heb daarvan geleerd: je kunt de Floriade nu beter niet doen. In Zoetermeer was de opzet twee keer zo groot en waren er twee keer zoveel inzenders. Nu is de Floriade een schim daarvan, terwijl het juist twee keer zo groot moest zijn om de concurrentie aan te kunnen. Als je dit vergelijkt met de wereldtentoonstelling in Dubai, dan is het een verschil tussen een muis en een olifant.’

Zelfs in 2020 had de gemeenteraad nog kunnen terugkrabbelen. De dreiging dat de International Association of Horticultural Producers (AIPH) een claim van vele miljoenen euro’s zou kunnen gaan indienen, was volgens Van Driem absurd. ‘De claim van de AIPH en Nederlandse Tuinbouwraad (NTR) hadden ze gemakkelijk kunnen bestrijden. Almere had zelf een claim kunnen indienen wegens misleiding, omdat ze met foute informatie de gemeente hebben verleid tot deel name. Er was dan niks aan de hand geweest. Ze hadden hun lijf kunnen redden en het verlies was be perkt gebleven. Nu loopt het nog verder op, als de bezoekersaantallen en de in komsten tegenvallen.’

Dankzij een prachtig aangelegd parklandschap wilden projectontwikkelaars na de Floriade 1992 per vierkante meter extra geld betalen om huizen te bouwen voor de geplande woonwijk, schrijft Van Driem. De gemeente Zoetermeer ontving daardoor 20 miljoen gulden méér aan grondopbrengst dan begroot voor het voormalige Floriadeterrein. Het extra verlies van 11 miljoen gulden was hierdoor terugverdiend, waarmee die Floriade in theorie de enige Floriade was die niet extra verliesgevend is geweest. Maar in 1992 was de opbrengst van de ‘Legacy’ géén onderdeel van de totale Floriade businesscase. De inkomsten konden niet worden opgenomen in het officiële financiële eindresultaat.

Verkeerde locatie

In de businesscase Floriade 2022 staat de Legacy wél. Echter, Almeerse politici hebben hier wel de klok horen luiden, maar niet goed begrepen waar de klepel hangt, aldus Van Driem. ‘Mijn grootste fout was destijds dat ik te laat in de gaten had dat de Legacy geld op zou brengen. In Almere maakten ze de fout om de verkeerde locatie te kiezen.’ Als één van de grootste Nederlandse groeigemeenten beschikt Almere over honderden hectaren aaneengesloten grasland, die kunnen worden ontwikkeld als woonwijk. ‘Maar in plaats van een onontwikkelde ‘green site’ buiten het centrum kozen Jorritsma en Duivesteijn voor de mooi ontwikkelde natuurlocatie Weerwater van 60 hectare. Voor een Floriade de meest ongunstige plek. Hierdoor zijn de aanleg en exploitatiekosten van deze Floriade flink hoger dan bij alle vorige.’

De ontwikkelingskosten waren veel lager begroot (33,2 miljoen) dan in Venlo 2012 (48 miljoen), maar in 2015 werd het financiële probleem doorgeschoven, analyseert Van Driem. ‘Dat is een gebruikelijke oplossing.’ Het goedkoopste kostenmodel (Casco-model) werd in de begroting opgenomen. Daar kon geen Floriade van worden georganiseerd, maar het kwam toch door de raad. De ‘kansenstrategie’ werd het genoemd: als er meer inkomsten kwamen, kon het ambitieniveau omhoog. ‘Maar men was eigenlijk gehouden aan het veel hogere Ambitie-model. Die kosten kwamen dus met een boemerang terug. Begin april 2021 moest de Floriade BV wethouder Hoek informeren dat men nog minimaal 15 miljoen euro extra nodig had om de locatie gereed te maken voor de Floriade.’

‘Hé, waar komt die 15 miljoen ineens vandaan?’, zeiden politici. ‘Maar dat wisten ze al vanaf het begin. Die eilanden lagen laag op het water, dus de grond moest worden opgehoogd, er moest beschoeiing omheen, bruggen moesten worden aangelegd. Die extra kosten verdien je niet terug met de verkoop van huizen. Als je praat met de gemeente gaan zij alleen uit van belastinggeld dat zij investeren in het project, maar ook de provincie Flevoland draagt 10 miljoen bij, Amsterdam enkele miljoenen en de kosten van het overheidspaviljoen staan niet in de begroting, maar die zijn ook 3 miljoen. Ik zit op dit moment op 160 miljoen aan overheidssubsidies. Dat moeten ze dan terugverdienen met de kaartverkoop en de verkoop van gronden aan projectontwikkelaars.’

Gemiste kans

En dan hebben we het nog niet gehad over de ‘gemiste kans’ om zowel een perfect masterplan voor een Floriade als een perfect plan voor de nieuwe wijk Hortus te creëren. Daarvoor zijn volgens Van Driem drie typen architecten nodig die samen het masterplan ontwerpen: een landschapsarchitect, een stedenbouwkundige architect en een themaparkarchitect. Dat is niet gebeurd. ‘In 1992 maakte ik die fout ook. Nu is Winy Maas een perfecte stadsarchitect en een fenomenale ontwikkelaar, vindt Van Driem. ‘Maar met drie keer kennis en kunde bij elkaar bespaar je een hoop kosten. Nu is er een misbaksel van een ontwerp en ben je straks 25 miljoen extra kwijt om die wijk om te bouwen naar een woonwijk.’

Dat moet allemaal worden terugverdiend met woningen en kaartverkoop. Had Van Driem al gezegd dat de extra parkeerkosten van de Floriade de duurste dagattractie van Nederland in 2022 maken? ‘Duurder dan de Efteling.’ Het aantal bezoekers wordt op 2,3 miljoen geschat, maar Van Driem houdt het op 1,4 miljoen verkochte kaarten. ‘Je hebt straks het mooiste stadspark ooit, maar er is niets te beleven, want er zijn lege paviljoens. Daarom denk ik dat bezoekers niet komen. En om budgetneutraal te zijn, moet je 8 à 9 miljoen kaarten verkopen. Elke Floriade is verliesgevend.’

Zwarte piet

Gaan we die cijfers ook terugzien? ‘De uitgaven aan de Floriade volgen is verworden tot een budgetspel. Ik noem het balletje-balletje. In het eerste plan stond nog het uitkopen van de camping. Die heeft elders terrein gekregen, maar dat staat in een ander budget. Waar staan de kosten voor het ov-pendelen? En voor de beveiliging? Ik was in 1992 verbaasd over de kosten van de politie-inzet. De koning komt de Floriade openen. Dat komt dan weer uit “representatie gemeente”.

Zo zijn er tientallen potjes.’ Een nieuw college krijgt straks de rekening en de kans is reëel dat GroenLinks politiek de zwarte piet krijgt toegespeeld voor alle financiële ellende, vermoedt Van Driem. ‘Dat is sneu voor GroenLinks, omdat de VVD en de PvdA de drijvende krachten zijn achter het project. Ik heb niks tegen Jorritsma en Duivesteijn, maar hun geweldige ego zat hen in de weg. Wellicht onbedoeld hebben ze Almere daarmee in de problemen gebracht.’