Gemeenten op zoek naar duurzame energie

De roep om 'aardgasloze wijken' klinkt steeds luider. Duidelijk is dat het Slochteren-aardgas, dat Nederland na de Tweede Wereldoorlog schatrijk maakte, zijn langste tijd heeft gehad. 'En', zegt Jan van der Meer, 'wat veel mensen niet weten, is dat vijftig jaar na de aanleg het aardgasnet op veel plaatsen in het land aan vervanging toe is. Al die buizen toch vervangen, is een regelrechte desinvestering, want een tweede afschrijvingstermijn halen ze niet. Binnen nu en vijftig jaar is het allang gedaan met aardgas'.

Warmte-regisseur 
Van der Meer, ex-wethouder voor GroenLinks in Nijmegen, is thans werkzaam bij bureau Over Morgen in Ede. Hij adviseert over gebiedsontwikkeling en duurzaamheid en werkt de laatste anderhalf jaar als warmte-regisseur in de Metropoolregio Amsterdam en sinds 2017 ook in de regio Arnhem-Nijmegen. Als warmte-regisseur probeert Van der Meer de lokale warmtenetten uit te breiden en te verduurzamen.

Warmtenetten
Want warmtenetten gelden als een van de alternatieven voor de verwarming van onze woningen als we van het aardgas af moeten. Ze zijn vooral kansrijk in een stedelijke omgeving waar tevens de nodige industrie met restwarmte of andere warmtebronnen aanwezig zijn. 'Concreet proberen we bedrijven met een structurele hoeveelheid restwarmte aan te sluiten op een warmte-net', zegt Van der Meer. De potentie is enorm. Berekeningen wijzen uit dat op dit moment net zoveel industriële restwarmte wordt verspild als alle huishoudens in Nederland aan warmte nodig hebben. Maar, voegt hij er aan toe, 'lang niet alle restwarmte is aan te sluiten of bevindt zich op de juiste plek.'

Restwarmte
En dan is er nog een belangrijke vraag over warmtenetten. Want hoe duurzaam is de restwarmte van een vervuilende staalfabriek eigenlijk? Van der Meer is niet van het type hardliner. 'Natuurlijk moet elk bedrijf verduurzamen', zegt hij. 'Maar als die restwarmte toch de lucht in gaat of nutteloos in het oppervlaktewater wordt geloosd, kunnen we die energie maar beter gebruiken.'

Geothermie
Duurzame bronnen voor warmte-infrastructuur liggen wel in het verschiet. Een interessante nieuwe bron is het winnen van warmte op een diepte van 500 meter tot wel vijf kilometer in de bodem, aardwarmte of geothermie heet het. 'Een andere toekomstige optie is bijvoorbeeld een overschot aan windenergie om te zetten in waterstofgas dat je kunt gebruiken in een gascentrale', zegt Van der Meer. Concreet zou een nachtelijk windenergie-surplus op het IJsselmeer of Flevoland benut kunnen worden in de Diemercentrale, waar nu aardgas wordt verstookt vor elektriciteit en de warmte naar het warmtenet in Amsterdam-Zuidoost gaat.

Koude-opslag
Van der Meer: 'Een andere mogelijkheid is de windstroom in een enorme waterkoker inzetten om water te verwarmen voor een warmtenet.' Ook grote warmte koude opslag systemen waarbij warmte in de zomer naar een grondwaterbel op 100 meter diepte wordt gepompt, en in de winter weer onttrokken, zijn al toegepaste energievormen (zie kaders). Kleinere warmtebronnen liggen bijvoorbeeld in het rioolnet. We moeten niet teveel kibbelen over vijftig tinten groen, maar niets uitsluiten, zegt hij. 'We hebben alles nodig.'

Decentralisatie
Gas en elektriciteit zijn nu landelijk geregeld door de Rijksoverheid. Elke Nederlander betaalt voor het net via het vastrecht. Warmte is daarentegen een lokale zaak voor private bedrijven, waaronder energiebedrijven als Nuon en Eneco. 'Allerlei berekeningen tonen dat het geen vetpot is voor die bedrijven. De prijs van warmte is bovendien niet aantrekkelijk genoeg voor consumenten om over te stappen. Dat moet anders', zegt Van der Meer. 'Dat kan door delen van de warmte-infrastructuur te socialiseren, net als bij het gas en elektriciteitsnet, en door de belasting op aardgas te verhogen.  Op die manier worden business-cases sterker en zijn consumenten beter af dan nu.'

Goed alternatief
Verder moet onder meer in de Warmtewet ruimte komen voor meer bevoegdheden voor gemeenten en netbeheerders zodat ze per wijk of buurt aardgas kunnen uitfaseren en keuzes kunnen maken voor verschillende alternatieve systemen. Want al zal de meerderheid van een woonwijk wel overtuigd raken van de zegeningen van een warmtenet, de minderheid die niet wil overstappen, moet een goed alternatief krijgen, aldus Van der Meer. Dat vergt maatwerk. 'En dat kan. De laatste jaren hebben we een enorme decentralisatie op het gebied van zorg en welzijn meegemaakt, nu is de tijd rijp voor een decentralisatie op gebied van energie, met net zoveel menskracht en budgetten', aldus Van der Meer.

Wederopbouw
Voor hem is het duidelijk dat de energietransitie miljarden euro's gaat kosten. 'Ik zie het als een operatie die vergelijkbaar is met de wederopbouw van Nederland na de Tweede Wereldoorlog. Aardgasnetten moeten er overal uit, warmtenetten erin en het elektriciteitsnet moet worden verzwaard om meer zonne- en windenergie mogelijk te maken. En gebouwen moeten worden aangepast. Het gaat geld kosten, maar het gaat ook geld opleveren. Het gaat namelijk banen scheppen en het maakt ons minder afhankelijk van Rusland en van Saoedi-Arabië. Het nieuwe kabinet zal daar stevig mee aan de slag moeten.'

Groen gas
Op sommige plekken, zoals historische binnensteden of voor de procesindustrie zal het resterende aardgas moeten worden gereserveerd. Dat kan worden aangevuld met groen gas, dat wordt gemaakt door rioolslib, mest of groente- en fruitafval te vergisten, aldus Van der Meer. Hij wijst er echter op dat de rol van groen gas beperkt is, 'maximaal tien procent van onze huidige aardgasvraag voor verwarming', zegt hij. 'Gas moeten we bovendien niet meer gebruiken voor verwarming, maar reserveren voor de procesindustrie die gebaat is met hoge temperaturen. Mogelijk kan groen gas ook dienen als transportbrandstof.'

Lees het hele verhaal in Binnenlands Bestuur van deze week (inlog)