De waterkoek vergroten op de Utrechtse Heuvelrug

Overheden werken met grondeigenaren en terreinbeheerders op lokaal niveau aan klimaatrobuuste gebiedsinrichting. Dat betekent onder meer water vasthouden in plaats van afvoeren. De Utrechtse Heuvelrug is een van de plekken waarop dit gebeurt. Waar nu nog wordt ingezet op vrijwilligheid, zijn in een later stadium mogelijk ook harde keuzes noodzakelijk.

Kwetsbaar

De afgelopen jaren is duidelijk geworden hoe kwetsbaar gebieden in Nederland zijn voor klimaatverandering. Met name het toenemend aantal langdurige periodes van droogte heeft veel impact op de natuur en het water- en bodemsysteem in ons land. Een van die kwetsbare gebieden is de Utrechtse Heuvelrug. Deze stuwwal in het midden van Nederland kenmerkt zich door een hoge zandrug omringd door de Gelderse Vallei, laagveengebieden en de Neder-Rijn. Het water dat via neerslag op de zandrug valt, stroomt zowel bovengronds als ondergronds naar deze lagergelegen gebieden.

De Utrechtse Heuvelrug is net als veel andere gebieden de afgelopen eeuwen ingericht op het zo snel mogelijk afvoeren van water, vertelt Piet Verdonschot, hoogleraar Wetland Restoration Ecology aan de Universiteit van Amsterdam. ‘Met als voornaamste doel om in de bewoonde delen droge voeten te houden en landbouw te bedrijven.’ Maar afvoer is niet de enige manier waarop water uit het gebied verdwijnt, benadrukt hij. ‘Op verschillende plekken vindt onttrekking van grondwater plaats. Vooral door drinkwaterbedrijf ­Vitens, maar ook door commerciële bedrijven, zoals Bar-le-Duc, producent van flesjeswater. Mede hierdoor is de grond­waterstand sinds de jaren 70 met een tot twee meter gedaald.’

Droge jaren

De vijf extreem droge jaren die we sinds 2018 in Nederland hebben gehad, hebben het watersysteem nog verder uitgeput, vervolgt Verdonschot. ‘Als er weken achtereen geen neerslag valt, kan het hard gaan. Sommige wateren, zoals de Leersumse plassen, zijn volledig drooggevallen. Dat was nooit eerder voorgekomen. Daarnaast zijn op meerdere plekken dennen, eiken en beuken gestorven en zijn verschillende soorten flora en fauna aangetast of zelfs helemaal verdwenen. Het is maar de vraag of deze ooit weer terugkomen. Bij elke nieuwe periode van droogte gaat de rek verder uit het systeem. We moeten dus snel zorgen dat de waterbalans in het gebied weer in evenwicht raakt.’

Blauwe Agenda

Om dat te bewerkstelligen, ontstond op initiatief van de provincie Utrecht in 2019 de Blauwe Agenda Utrechtse Heuvelrug. Projectleider Arco van Vugt legt uit hoe dit samenwerkingsverband tot stand kwam en wat de betrokken partijen voor ogen hebben. ‘We kregen van verschillende kanten signalen over schade aan de natuur en gewassen als gevolg van droogte. Zelf worstelen we als provincie ook al enige tijd met het behalen van doelen op het gebied van waterkwaliteit en ­natuur. Tegelijkertijd liepen in het gebied losse projecten rondom natuurontwikkeling en waterbeheer. Toen dachten we: waarom bundelen we niet alle krachten, zodat we samen kunnen werken aan ­oplossingen?’

In 2020 ondertekenden de betrokken partijen een samenwerkingsovereenkomst om gezamenlijk te werken aan een toekomstbestendige Heuvelrug. Van Vugt: ‘Het voornaamste doel is water beter vasthouden in plaats van afvoeren. Hiermee vergroten we de waterkoek, waardoor droge periodes en onttrekking van water veel minder impact hebben op het systeem. Maar je hebt natuurlijk ook de andere kant van de medaille van klimaatverandering: extremere regenval. Daar heeft met name bewoond gebied last van. Daarom is de gemeente Utrechtse Heuvelrug hier ook bij betrokken. We zoeken dus naar oplossingen voor zowel tekorten als een overschot aan water.’

Joint fact finding

Om tot gerichte oplossingen te komen, lieten de partijen twee externe adviesbureaus technisch onderzoek uitvoeren naar de werking van het water- en bodemsysteem van de Heuvelrug. Volgens Van Vugt is deze joint fact finding een belangrijke voorwaarde voor een goede samenwerking. ‘We merkten dat partijen vooraf vaak een eigen beeld hadden van bijvoorbeeld de loop van waterstromen of oorzaken van schade. Maar die beelden waren niet altijd gebaseerd op feiten. Het technisch onderzoek geeft die feitenbasis wel. Dat leidde soms tot interessante nieuwe inzichten. Bijvoorbeeld dat de impact van de afvoer van oppervlaktewater groter bleek dan sommige partijen dachten en de onttrekking van grondwater juist iets kleiner. H+N+S Landschapsarchitecten heeft op basis van het technisch onderzoek een ­ambitiedocument opgesteld.’

Lees het volledige artikel in Binnenlands Bestuur nr. 10. (inlog)