Samenspel tussen gemeenten en energiecoöperaties
Met Opgroeiruimte stap voor stap naar een volwassen relatie.
Het samenspel tussen gemeenten en bewonersinitiatieven gaat niet vanzelf goed. Hoe verhoud je je tot elkaar? De Participatietafel Energie van het landelijk programma DuurzaamDoor onderzoekt momenteel drie cases van een samenwerking tussen een gemeente en een energiecoöperatie. De opbrengst moet leiden tot handvatten voor het concept Opgroeiruimte. ‘Vaak zijn beide partijen zoekende, dan is er tijd en ruimte nodig om samen verder te komen.’
Vijftig procent lokaal eigendom. Wie thuis is in de wereld van de energietransitie herkent dit doel uit het Klimaatakkoord meteen. Van alle grootschalige projecten met duurzame opwek van energie via zon en wind in Nederland zou vijftig procent in eigendom moeten komen van de lokale omgeving. Els Holsappel heeft er een bijna fulltime job aan, als thematrekker lokaal eigendom energiegemeenschappen bij de NP RES, het Nationaal Programma Regionale Energie Strategie. ‘Ik ondersteun regio’s en gemeenten en probeer hen te helpen om meer projecten in lokaal eigendom gerealiseerd te krijgen. Daarom ben ik aangehaakt bij het project Opgroeiruimte van de Participatietafel Energie, waarbij we praktijkcases uitspitten.’
Els licht de term opgroeiruimte toe: ‘Het is letterlijk de ruimte die je krijgt om te groeien in de samenwerking. Dat geldt voor een bewonersinitiatief dat misschien nog niet zo professioneel of volwassen is, maar kan ook gelden voor een gemeente. Samenwerken met een energiecoöperatie vraagt echt iets anders dan samenwerken met de markt. Bovendien zien we steeds meer energiecoöperaties die zich niet beperken tot energie opwekken, maar ook het warmtedeel erbij nemen. Voor het tegengaan van de netcongestie kan zo’n totaalaanpak heel interessant zijn, maar hoe werkt dat dan? Kun je de warmtetransitie in een wijk zomaar uit handen geven of, andersom gedacht, kun je als gemeente wel zoveel vragen van bewoners?’
Onwennigheid
Els ziet bij gemeenten niet zozeer onwil. ‘Veel gemeenten vinden dat de energietransitie van onderop een voorwaarde is om de doelen te halen. Met het project Opgroeiruimte van de Participatietafel Energie willen we beide partijen ondersteunen. Bijvoorbeeld met een groeischema, om momenten in de samenwerking te kunnen herkennen die een nieuwe fase inluiden. Heb je als gemeente goed in kaart welke organisatiekracht er al is in de wijken? Ben je al toe aan bepaalde afspraken met elkaar?’
‘Opgroeiruimte wordt relevanter en noodzakelijker, zeker nu energiegemeenschappen in Nederlandse wetgeving worden vastgelegd,’ zegt Ilonka Marselis. Zij is bij Energie Samen, de koepel van energiecoöperaties, kennisontwikkelaar op coöperatieve warmtenetten en op samenwerkingen tussen gemeenten en coöperaties die bezig zijn met een alternatieve warmtevoorziening, energiebesparing, energiearmoede en energiecoaches.
Participatietafel Energie en Opgroeiruimte
‘We streven vooral naar gelijkwaardigheid in de relatie tussen energiecoöperaties en gemeenten en daar proberen we praktische handvatten voor te maken,’ vertelt Irma Straathof. Als secretaris van de Participatietafel Energie van het landelijk programma Duurzaam Door organiseert ze gesprekken over de energietransitie, waarbij uiteenlopende partijen zijn aangehaakt. Zo zit niet alleen het NP RES, de VNG en het ministerie van EZK aan tafel, maar ook partijen die het maatschappelijk initiatief vertegenwoordigen zoals het Landelijk Samenwerkingsverband Actieve Bewoners (LSA Bewoners) en Energie Samen. ‘We inventariseren wat we in de energietransitie zien gebeuren, waar een impuls nodig is en waar we met elkaar de beweging kunnen versterken,’ aldus Irma. De partijen aan tafel zien niet alleen meer energiecoöperaties op het gebied van zon en wind opkomen, maar ook coöperaties die met energiearmoede, isolatie en alternatieve warmtevoorziening bezig zijn. En de partijen zien dat het samenspel met de gemeente niet vanzelfsprekend goed gaat. Irma: ‘Het is echt een andere relatie dan opdrachtgever-opdrachtnemer.’ Aan de Participatietafel is gediscussieerd over de term Opgroeiruimte, vertelt Irma. ‘We kiezen niet voor Opgroeirecht,’ zegt Irma. ‘Met de term Opgroeiruimte benadrukken we de gezamenlijkheid van de partijen, de systeemwereld en de leefwereld. Gemeente en bewonerscollectief kunnen wel contractueel vastleggen in welke fases het opgroeien zal gebeuren bij het ontwikkelen en in eigendom nemen van een warmtenet. Maar het claimen van een recht past daar volgens ons niet bij.’
Vorig jaar verscheen al een verkenning van DuurzaamDoor, Energie Samen en LSA Bewoners, waarin acht beleidsinstrumenten zijn beschreven die handelingsperspectieven bieden voor volwassen partnerschappen met gemeenten. Kort na de verkenning is de Participatietafel gestart met het uitwerken van één van die instrumenten: Opgroeiruimte. Drie praktijkcases tussen een gemeente en een lokaal energie-initiatief worden nu onder de loep genomen. Irma: ‘We onderzoeken hoe in de samenwerking de opgroeiruimte is gecreëerd, wat de knelpunten zijn en de succesverhalen. Zo verzamelen we ondersteuningsmateriaal voor een praktische handreiking en voor een goedgevulde website met informatie. Hoe hou je elkaars hand vast en werk je stapsgewijs naar een samenwerkingsovereenkomst? Het is opgroeien vanaf een kiempje naar uiteindelijk een plant, met fases daartussen die allemaal iets anders vragen. Het is nieuw, maar we willen vanuit de praktijk laten zien: het kan echt!’
Warmtegemeenschappen
Ilonka wijst erop dat het Klimaatakkoord wel doelen stelt voor lokaal eigendom bij de duurzame opwek, maar vreemd genoeg niet bij de warmtetransitie. ‘Terwijl de warmtetransitie echt achter ieders voordeur moet plaatsvinden. Des te meer reden voor het bieden van ruimte voor lokale zeggenschap.’ Europa bepaalde een paar jaar geleden dat energy communities, ofwel energiegemeenschappen, een rol moeten kunnen spelen in de energiemarkt, dus ook bij de warmtetransitie. In het wetsvoorstel Wet Collectieve Warmtevoorziening staat daarom nu ook dat een warmtegemeenschap duurzame warmte mag verkopen en leveren. Maar al raken ze geïnstitutionaliseerd, warmtegemeenschappen zijn voor veel gemeenten een nieuw fenomeen, weet Ilonka: ‘Ook hier kom je dus op het stukje opgroeien. Het initiatief in een wijk of dorp weet vaak in het begin nog niet of het helemaal zelf een warmtenet wil ontwikkelen en exploiteren of alleen een bepaalde mate van zeggenschap wil. Ook de gemeente zoekt vaak nog naar haar rol als partner en ondersteuner. Opgroeiruimte is een concept waarbij je samen ontdekt hoe je de warmtetransitie in de wijk gaat vormgeven.’
De leden van Energie Samen ‘voeden’ Ilonka met knelpunten uit de praktijk. Bijvoorbeeld over financiering door de gemeente en het gezamenlijk maken en uitvoeren van beleidsplannen. ‘Deze praktijkverhalen zijn nuttig voor het gesprek aan de Participatietafel.’ En Ilonka brengt inspirerende voorbeelden in. ‘Onlangs besloot een gemeente tot zes miljoen te willen inleggen in een coöperatief warmtenet en ook te willen investeren in de ontwikkelfase, omdat ze de coöperatieve route als succesvolle route voor de warmtetransitie zien. Dat is fantastisch.’
Meer weten?
Kijk ook eens op:
1. integraal landelijk beleid.
2. integraal lokaal beleid.
3. een afzonderlijk energieplan voor de verschillende wijken en straten.
4. de belangrijkste aspecten rond het beschikbare netwerk en de capaciteit.
5. de subsidiemogelijkheden op landelijk niveau en lokaal niveau.