De beste bieb is géén bieb

Gemeenten hebben de laatste tien jaar bijna 20 porcent minder uitgegeven aan hun bibliotheken. Een zorgelijke ontwikkeling, rapporteerde de Raad voor Cultuur eind februari. Tegelijk werden in tal van grotere steden spectaculaire nieuwe bibliotheekgebouwen omarmd door het publiek. Is er een succesrecept?

Bibliotheken succesvol met bredere rol

Forum Groningen kreeg de eerste drie maanden na de opening in eind november één miljoen mensen over de vloer. De bieb, die vier van de elf verdiepingen van het gebouw in gebruik heeft, won in diezelfde periode maar liefst tweeduizend nieuwe leden. Het spectaculaire Forum is een ontwerp van NL Architects en brengt nieuw leven in een voorheen verloederd stuk van de binnenstad. In het verzamelgebouw zitten behalve de bieb onder meer ook de VVV, een bioscoop met vijf zalen, een restaurant, een panorama-dak, een stripmuseum en diverse kleinere horecapunten. Er is continu reuring, zeven dagen per week, van negen uur ’s ochtends tot half één ’s nachts, als de laatste film is afgelopen. Hoe verklaart directeur Dirk Nijdam het succes?

‘Wij doen ons best om niet typisch een bibliotheek te zijn. Dit moet een plek zijn waar je als Groninger wilt komen. Mensen komen hier een biertje drinken, gaan naar de film, lenen of lezen een boek en halen koffie. Er is hier altijd wat te doen: een koor in de hal, een quiz op de tribunetrappen.’ Natuurlijk weet hij niet of het succes beklijft, maar dit is echt een leuke en levendige plek in de stad, zegt Nijdam. ‘Het is hier cool. Het stikt hier van de jongeren en studenten.’

Dit is voor de stad Groningen een goede formule, zegt hij. ‘We hebben voordat we hier gingen bouwen overal rond gekeken en aan cherry-picking gedaan. De bibliotheek van Aarhus (Denemarken) was een voorbeeld voor ons: daar staan veel boeken maar er is ook altijd dyna miek, dat hebben we overgenomen. Ik denk dat een bibliotheek een hybride organisatie moet zijn. Maar afhankelijk van de plek in het land en het gebouw, ziet dat er overal anders uit. Je kunt dit niet kopiëren.’

Buurthuis
‘De bibliotheek is een buurthuis geworden en gaat breiend en hakend ten onder’, schreef de Volkskrant eind februari. Toen de chef boeken voor het eerst sinds dertig jaar weer eens fysiek in de bibliotheek kwam, constateerde zij dat ‘de tempel van wijsheid’ een andere gedaante had aangenomen. ‘Mij werd hulp aangeboden bij het vinden van een nieuwe baan, het doen van belastingaangifte, er was een inloopspreekuur om te leren omgaan met internet en een middag troostdekentjes breien voor zieke kinderen.’ Enigszins gechargeerd, vindt Dirk Nijdam. ‘Maar deels klopt het. De bieb is er allang niet meer alleen voor het lenen van boeken. De maatschappelijke rol van de bieb wordt steeds belangrijker.

Het is geen breien in het buurthuis, maar als bibliotheek maak je wel zaken toegankelijker voor mensen. Het is onze taak om inhoud toevoegen aan het sociale domein. Dat betekent in elke bieb iets anders.’ Naast de centrale vestiging in het Forum heeft Groningen ook nog acht wijkfilialen. ‘Die staan dicht bij de mensen, kunnen bijvoorbeeld veel betekenen voor mensen met een taalachterstand of voor digibeten.’

Ook in Tilburg is de hoofdvestiging van de bieb een hotspot. Een voormalige werkplaats van de NS werd getransformeerd tot LocHal, een imposant en industrieel boekenpaleis dat in 2019 door het publiek tot mooiste gebouw van Nederland en door de architectuurwereld tot World Building of the Year werd uitgeroepen. Ook dit is een multifunctioneel gebouw met horeca, zaalverhuur (Seats2meet), labs en werkplekken, maar het is vooral een bibliotheek. De bieb baat het stadscafé zelf uit.

Directeur Peter Kok: ‘Horecaondernemers wilden beperkte openingstijden, van twaalf tot zes. Wij willen dat je hier terecht kunt als de bieb open is: van acht uur ‘s ochtends tot tien uur ’s avonds. Ook tijdens niet-rendabele uren. We doen het nu zelf want de toegankelijkheid als plek van ontmoeting staat centraal. We maken geen winst maar draaien quitte.’ Continu lopen er mensen in en uit. Kok: ‘De LocHal is een huiskamer voor iedere Tilburger. Ook thuislozen komen hier voor een kop koffie, het opladen van hun telefoon of voor een gratis en schone wc. Zolang iemand geen overlast veroorzaakt is ‘ie welkom.’

Naast de LocHal, heeft de bibliotheek Midden-Brabant nog veertien andere filialen, in en buiten Tilburg. Die zijn allemaal overeind gebleven, ondanks serieuze bezuinigingen een paar jaar geleden, zegt Kok. Wat is de succesformule in Midden-Brabant? Kok: ‘We hebben een vernieuwingsslag gemaakt. We zijn van uitleenbieb getransformeerd in een programmeerbieb. In 2019 zijn er meer dan drieduizend activiteiten georganiseerd met honderden lokale samenwerkingspartners. We zijn ook een huiskamer en ontmoetingsplek waar je je kunt ontwikkelen en laten inspireren.’

Wakker geschud
De bezuinigingen hebben iedereen wakker geschud, zegt Kok. ‘Overal in het land heeft de bibliotheek zichzelf opnieuw uitgevonden. En overal ziet dat er anders uit.’ Hoe heeft dat in zijn regio uitgepakt? ‘Wij hebben alle stand alone vestigingen opgeheven. We zijn overal gaan samenwonen, met steeds andere partners. Dat is moeilijk: je levert vierkante meters in, moet personeel en functies gaan delen, maar de vaste lasten zijn een stuk gedaald en de openingstijden van de bieb zijn overal verruimd.’

De kleine vestiging in Moergestel die nog maar zestien uur per week open was, deelt nu een ruimte in het dorpshuis met de Rabobank. Nu is de bibliotheek 68 uur per week open. In Kaatsheuvel zit de bieb in een pand met het theater en de gemeente. Kok: ‘We hebben vaak service en zelfserviceuren: dan is een paar uur per dag bibliotheekpersoneel aanwezig. De overige uren wordt er toezicht gehouden door een van de samenwoonpartners.’

In een Tilburgse achterstandswijk zijn veel activiteiten voor laaggeletterden en is een ‘meelees-club’ erg populair. In het welvarender Berkel-Enschot is het filosofie- café van de bieb een enorm succes. Vroeger was elke bieb in Nederland hetzelfde, zegt Kok: beperkte openingstijden, boekenkasten, een balie en veel stilte. Nu is elke bieb anders.

Ton van Vlimmeren is directeur van de bibliotheek in Utrecht. Die zou 13 maart open gaan, in het fantastisch verbouwde voormalige rijksmonumentale postkantoor aan de Neude, midden in het historische centrum (zie kader). Al voor de opening waren er honderden aanvragen voor rondleidingen door het bijzondere gebouw. Ook in Utrecht is er een groot verschil tussen de centrale vestiging (met brasserie, stadscafé, filmzaal en auditorium) en de twaalf wijkvestigingen in de stad. Van Vlimmeren: ‘De wijkfilialen hebben een belangrijke functie op het educatieve vlak, zoals hulp bij inburgering en taalbevordering. In het centrum hebben we een meer culturele programmering, waarbij we samenwerken met stedelijke en landelijke culturele, educatieve en maatschappelijke partners.’

Sterk veranderd
Veel bibliotheken zijn sterk veranderd, zegt Erna Staal, directeur van de bibliotheek in Gouda. Tien jaar geleden had ze er niet over gepeinsd om directeur van een bieb te worden (‘veel te stil’) , maar ze is het sinds drie jaar wél en met veel plezier. ‘Vroeger was de bieb een uitleenfabriek met af en toe een lezing van een auteur. Nu is er altijd wat te doen.’

De hoofdvestiging van Gouda zit – met het streekarchief, een drukkerswerkplaats, een restaurant en een vr-bedrijf – in een voormalige chocoladefabriek. ‘De bieb is zo veel meer dan boeken lenen en lezen. We zijn sparringpartner voor het onderwijs, we bestrijden laaggeletterdheid, we organiseren politieke debatten; dan zit hier zó driehonderd man binnen. We betekenen veel voor de gemeenschap hier, we helpen mensen om mondige burgers te worden, op allerlei manieren. Door hen te informeren, maar ook door bijvoorbeeld een filosofieworkshop te organiseren rond het thema ‘hoe te falen’.’

Je moet je activiteiten afstemmen op de lokale gemeenschap, benadrukt Staal. ‘Gouda is geen studentenstad en we zijn ook geen buurthuis met breiochtenden. Taal is de basis van al onze activiteiten. We zijn als bibliotheek een neutrale afzender, we zijn er voor iedereen, ongeacht denominatie, kleur of opleiding en er is absoluut géén drempel. Bibliothecarissen staan als beroepsgroep bovendien als zeer betrouwbaar te boek. De Chocoladefabriek is voor jong en oud een geliefde plek.’

Ton van Vlimmeren: ‘In onze maatschappij bevindt de stationshal zich achter poortjes. De kerken zijn gesloten, de buurthuizen zijn wegbezuinigd. Maar er blijft behoefte aan plekken die niet commercieel zijn, waar je bij elkaar kunt komen en onder de mensen kunt zijn. Dat zijn de bibliotheken.’

Basisvoorziening
De Raad voor Cultuur noemt de openbare bibliotheek in haar rapport ‘Een bibliotheek voor iedereen’ een basisvoorziening. Maar 16 van de 355 Nederlandse gemeenten hadden in 2019 geen eigen bibliotheek meer. De raad wil dat gemeenten weer verplicht worden een bieb te hebben, of, als het echt niet kan, samen te werken met een buurgemeente. Gemeenten maken keuzes, ook omdat de financiën zwaar onder druk staan, bijvoorbeeld door de decentralisatie van de jeugdzorg, ziet Dirk Nijdam. ‘Het is een politieke keuze, vaak tussen appels en peren: sluiten we de bieb of het zwembad? Ik merk dat de bieb soms niet op het netvlies van bestuurders staat. Je moet als bibliotheek wel laten zien wat je doet, geen stilstaand water zijn. Laat zien wat je toevoegt, meng je in het maatschappelijk debat, zorg dat je niet alleen in de cultuurhoek zit.’ Een motie van PvdAKamerlid Asscher regelde tijdelijke financiële steun voor probleembiebs.

Van Vlimmeren: ‘Maar met incidenteel geld houd je zo’n voorziening niet overeind.’ Zowel in Utrecht als in Groningen en Tilburg heeft de politiek zich uitgesproken voor behoud van alle vestigingen en komen er voorlopig geen bezuinigingen op de openbare bibliotheek. Nijdam: ‘Uit dit gebouw spreekt ook politiek commitment. Je kunt de komende jaren niet zeggen: we gaan filialen sluiten. Dan roept iedereen: dat Forum was een prestigeproject. We hebben dit met z’n allen gedaan en daarmee gezegd: we vinden de bibliotheek belangrijk.’ ‘De gemeente Tilburg heeft veel geld gestopt in de LocHal’, zegt directeur Peter Kok. ‘Maar ik hoef niemand tegenwoordig nog uit te leggen wat de toegevoegde waarde van een bibliotheek is. Dat voel je als je hier binnenkomt.’

En toen kwam de corona
De gehuurde statafels en het glaswerk stonden klaar voor de feestelijke opening van de nieuwe Utrechtse bibliotheek op 13 maart. Maar daags daarvoor bleek in de namiddag dat het feestje niet door kon gaan. De nieuwe hoofdvestiging van de Utrechtse bieb op de Neude was tot afgelopen maandag fysiek gesloten. Wat zijn de financiële en personele consequenties van het uitstel van de opening?

Directeur Ton van Vlimmeren: ‘We zijn na de persconferentie van Rutte meteen in actie gekomen om de financiële schade zoveel mogelijk te beperken: geluidsinstallatie, huurstoelen, optredens: alles afzeggen. De affiches, de campagne: je kunt maar één keer het momentum creëren om feestelijk en groots te openen. Die investeringen, dat geld, dat is weg. Een financiële strop, maar vooral: een hele grote kater.’

De Utrechtse bibliotheekfilialen zijn klaar voor de anderhalvemetersamenleving. Net zoals in de supermarkten staan er pijlen op de vloer en is er een beperkt aantal mandjes voor een beperkt aantal bezoekers tegelijkertijd. ‘De ironie is natuurlijk dat we deze bieb hadden ingericht om zoveel mogelijk studieplekken te creëren: nu moet driekwart van de stoelen er weer uit.’ Van Vlimmeren: ‘Het protocol is al weken klaar en goedgekeurd door het ministerie. Boekhandel Broese die bij ons in het pand zit, mocht al eerder open. De Ikea en de supermarkten ook. Is een Ikea belangrijker dan een bibliotheek?’ Naast het online e-boeken aanbod verzorgde de bieb de afgelopen weken podcasts, workshops en optredens, discussies en talkshows via Zoom. Ook is er een afhaalbieb en worden er boeken aan huis gebracht bij senioren. En er is in bibliotheken hulp voor kinderen uit kwetsbare gezinnen.

De 165 medewerkers en flexkrachten van de Utrechtse bieb krijgen doorbetaald en werken vooral vanuit huis. ‘We kijken waar we kunnen besparen op bijvoorbeeld beveiliging en schoonmaak. Maar het feit dat de maatregelen steeds maar een paar weken vooruitkijken, maakt het voor ons moeilijk.’ De huur van de twee horecazaken (café en brasserie) in de bibliotheek is even opgeschort. ‘We willen niet dat die liquiditeitsproblemen krijgen en omvallen.’

Uiteraard levert de bieb dit jaar niet de verwachte prestaties qua dienstverlening en inkomsten. ‘Onze grootste inkomstenbron is de gemeentelijke subsidie. Gemeenten hadden het al moeilijk vanwege de decentralisatie. De economische gevolgen van deze crisis brengen ongetwijfeld nieuwe bezuinigingen met zich mee. Die staan op gespannen voet met het advies van de Raad voor Cultuur, de oproep tot een leesoffensief en de teruglopende leesprestaties van Nederlandse kinderen. Dat wordt een spannende afweging.’