Duurzaam plassen blijkt best lastig

Duurzame toiletten besparen water en helpen om ‘zwart’ afvalwater circulair te gebruiken. Toch zie je ze in Nederland niet veel. Overheidsgebouwen en drukbezochte horecaplekken nemen nu het voortouw. In andere Europese landen zijn al veel grootschalige voorbeelden te vinden. 

Het toilet doorspoelen met zeven liter schoon drinkwater? Iedereen snapt dat dat niet slim is. Al decennialang zijn er waterbesparende alternatieven op de markt. Deze duurzame toiletten zie je nu vooral in drukbezochte horeca, met het oog op de eigen waterrekening. Ook verschillende overheden stappen over, met het oog op de toekomstige zoetwatervoorraad van Nederland. Op sommige plekken wordt zelfs geëxperimenteerd met het circulair gebruik van de afvoerstroom uit deze toiletten.

Een leverancier van ‘nieuwe sanitatie’ is Biocompact. Vader en zoon Ed en Roderick Standaart begonnen in 2002 aan deze onderneming omdat ze hoorden over toekomstige watertekorten. ‘Dat heeft ook gevolgen voor biodiversiteit, dijken, bosbranden en huizen’, zegt Roderick Standaart, die het bedrijf onlangs overnam.

Dat 20 procent van het drinkwater in de toilet verdwijnt, vinden hij en zijn vader niet meer van deze tijd. Ze verkopen verschillende waterbesparende toiletten. Zo zijn er vacuümtoiletten, die je doorspoelt met maar een hele of halve liter water, zoals in een vliegtuig. En er zijn watervrije urinoirs, die je überhaupt niet hoeft door te trekken. Een schoonmaakblokje en speciale spray voorkomen geurtjes.

Gaat dat iets té ver? Volgens McDonald’s niet. In veel van hun restaurants in Nederland hangen deze urinoirs. ‘Met groot waterverbruik scheelt dat echt in de kosten’, zegt Standaart. Ook overheidsgebouwen zijn er al mee uitgerust, zoals twee gebouwen in de gemeente Wijchen. Technische projectleider Erik Vink van de Gelderse gemeente is daar blij mee. ‘Als Mc Donald’s en grote evenementlocaties al om zijn, waarom zouden wij achterblijven?’

Twee wijkcentra kregen bij wijze van pilot watervrije urinoirs. ‘Een daarvan is laaiend enthousiast’, zegt Vink. ‘Een andere iets minder.’ Dat laatste heeft vooral te maken met de schoonmaak: het is even omschakelen naar nieuwe middelen en gebruiken. In gebouwen waar een schoonmaakteam vaak wisselt, gaat dat niet altijd soepel. Toch wordt de pilot in Wijchen uitgebreid. Dat is niet alleen vanwege de besparing van schoon drinkwater. De nieuwe urinoirs helpen Vink ook met het voorkomen van verstoppingen. ‘Kauwgom, cocktailprikkertjes, Mars-papiertjes, je vindt er van al les in terug’. Ten slotte helpen de urinoirs tegen legionellagevaar. Omdat de urinoirs geen leidingen meer gebruiken, hoeft hier minder risico te worden beheerst.

Kantoren

De gemeente Rotterdam plaatste al in veel meer gebouwen watervrije urinoirs. Op sommige locaties werkt dat beter dan elders, zegt productmanager Sylvia Kort. ‘Op de kantoren gaat het prima. Maar watervrije urinoirs zitten nu nog vooral op ‘uitvoeringslocaties’, voor mensen die op straat werken, zoals straatvegers en vuilnismannen. Daar moet je in verschillende talen uitleggen dat je niet hoeft door te trekken. Als mensen het niet begrijpen en er toch een glas water overheen gooien, gaat het schoonmaakblokje sneller op.’ In principe hoeft zo’n blokje pas na ruim 7.000 plasbeurten te worden vervangen. Maar met extra doorspoeling doet de geurafsluiter al sneller zijn werk niet meer goed.

Wijchen, Rotterdam en ook provinciehuis Zuid-Holland zeggen tevreden te zijn. Maar de overheden lopen nog wel in de voorhoede. ‘Nederland is hierin nog niet zo ver vergeleken met buurlanden’, zegt Standaart. ‘In het buitenland hebben ze ook meer last van watertekorten en droogteproblemen. Wij hebben altijd gedacht dat je tegen water moet vechten en je water zo snel mogelijk moet lozen. In België betaal je twee keer zoveel voor water. Dan denk je wel even na of je per se zeven liter door je toilet moet spoelen.’

De installatie van de toiletten is in bestaande panden niet altijd even makkelijk. Voor vacuümtoiletten is een nieuwe riolering nodig. Voor waterloze urinoirs moet de oude leiding alleen worden ‘afgedopt’, tegen legionellagevaar. ‘In principe is de installatie van waterloze urinoirs juist veel simpeler dan watergespoelde’, zegt Standaart. ‘Je hoeft geen spoelsysteem, drukknop of elektriciteit aan te leggen.’

Waterschap

Dat de nieuwe toiletten nog niet gretig aftrek vinden, vindt Bob Klijnee, manager van Afas Live maar gek. Al in 2011 installeerde Afas Live, destijds nog de Heineken Music Hall, zes watervrije urinoirs. ‘Dat was eigenlijk omdat ik per toeval een leverancier tegenkwam’, zegt Klijnee. ‘Hij vertelde dat deze urinoirs ook al in restaurants en tankstations langs Duitse snelwegen stonden.’ De eerste zes stuks bevielen goed, dus werden het er 54.

Al snel kwamen vanuit de evenementensector allerlei schouwburgen en evenementenlocaties langs. ‘Die zijn inmiddels ook allemaal over’, zegt Klijnee. De urinoirs schelen locaties als Afas Live behoorlijk wat waterverbruik. ‘Met zo’n 160 evenementen per jaar voor steeds maximaal 6.000 bezoekers tikt dat nogal aan.’ Als andere voordelen noemt hij nog het voorkomen van urinesteen en verstoppingen. Klijnee: ‘In nieuwbouwprojecten wordt nieuwe sanitatie vaak niet meegenomen. Aannemers werken, denk ik, liever met producten die ze gewend zijn. Maar die conventionele materialen en middelen werken veel minder goed.’

Afas Live ging nog een stapje verder toen de gemeente Amsterdam en het waterschap Amstel, Gooi en Vecht (AGV) bij hen aanklopten. Zo’n pure stroom urine, daar konden ze misschien wat mee. Uiteindelijk investeerden de gemeente, AVG, toilettenleverancier Biocompact en Afas Live mee aan het project om fosfaat terug te winnen. Op de ondergrondse parkeerplaats kwam een tank van 13.000 liter om pure urine in op te vangen. Het waterschap kwam die ‘schone’ stroom ophalen en maakte er struviet van om te verkopen als duurzame meststof. Daar was geen transactie voor nodig tussen de verschillende partijen. ‘Het gebeurde allemaal belangeloos’, zegt Bob Klijnee. ‘Wij vinden het leuk om dit soort dingen uit te proberen en we gebruikten het voor onze duurzaamheidsdoelstellingen.’

Voor de overheidsorganisaties leverde de verkoop van struviet echter toch te weinig op. In 2021 ontmantelden ze de opslagtank. Sindsdien leiden de watervrije urinoirs weer naar het normale riool. ‘De pilot was geslaagd’, zegt een woordvoerder van AVG, ‘maar het was kostentechnisch niet mogelijk om het project verder door te zetten.’ Inmiddels is de gemeente Amsterdam alweer bij Afas Live aan de deur geweest voor een nieuw project. Dit keer moeten de meststoffen een lokale bestemming krijgen, zoals de oefenveldjes van Ajax. Het lijkt Klijnee mooi, maar hij moet nog zien of het echt gaat gebeuren.

‘Commitment is er. Maar er moet nog wel iemand een klap op geven en de portemonnee trekken.’ Het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat is ook al jaren bezig met het circulair gebruik van zogenoemd ‘zwart water’ uit toiletten. Vacuümtoiletten zijn aangesloten op een biovergister en uit de urinoirs wordt fosfaat afgevangen. Of het ministerie of het Rijksvastgoedbedrijf tevreden is, is nog niet officieel bekend. De evaluatie van dit project is even opgeschort, wegens onderbezetting de afgelopen jaren.

Woonwijken

Het terugwinnen van materialen of energie past goed bij waterbesparende toiletten, omdat hier niet te veel spoelwater bij komt kijken. Dit principe wekte eind jaren negentig al de interesse van wetenschapper Grietje Zeeman, inmiddels emeritus hoogleraar Publieke Nieuwe Sanitatie aan de Wageningen University & Research. In de jaren negentig probeerde ze eerst conventioneel ingezameld huishoudelijk afvalwater te vergisten. Maar dat werkte niet. ‘Afvalwater uit de riolering is zo verdund dat je enorme hoeveelheden water moet gaan opwarmen.’ De universiteit zette daarom drie vacuümtoiletten in het lab. ‘Dat leidde tot een demonstratieproject van 32 huizen en later 200 huizen in Sneek’, zegt Zeeman. De installatie levert nu energieneutraal warmte aan de woningen.

Er zaten meer van dat soort nieuwbouwprojecten in de pijpleiding. Ook in de Amsterdamse wijk Buiksloterham werd in 2019 een zuiveringsinstallatie geplaatst voor de verwerking van ruim 600 vacuümtoiletten. De eerste tientallen toiletten kwamen in de drijvende wijk Schoonschip, ontworpen door bewoners zelf. De overige honderden vacuümtoiletten zouden in nabijgelegen nieuwbouwflats komen. Maar daar werd later toch vanaf gezien. Woningcorporatie De Alliantie vertelt dat dat was omdat de toiletten te veel geluid maakten en daarom niet in het bouwbesluit pasten. Maarten Remmers van Schoonschip bevestigt dat zijn vacuümtoilet veel geluid maakt. ‘Trek maar eens een wc door in het vliegtuig. Het is te doen hoor, maar het geeft echt veel meer herrie dan een gewone doortrek.’

Inmiddels bestaan er ook vacuumtoiletten die minder geluid maken. Schoonschip liep aanvankelijk ook nogal eens aan tegen verstoppingen, maar dat is met een aangepaste riolering inmiddels verholpen. De drijvende zuiveringsinstallatie van het waterschap ligt nu werkloos in Amsterdam te wachten op meer vacuümtoiletten. Het is niet rendabel om het systeem aan te zetten voor het handjevol toiletten van Schoonschip. Die komen daarom nog gewoon uit op het bestaande riool.

Waterschap AVG en de gemeente Amsterdam hebben plannen om de zuiveringsinstallatie alsnog in gebruik te nemen. Er is inmiddels een eigen onderhoudsdienst geregeld en er wordt nog gekeken naar de meerkosten. ‘Ondanks deze praktische uitdagingen lijkt het nog altijd een veelbelovende techniek om stedelijk afvalwater zo volledig mogelijk te hergebruiken’, aldus een woordvoerder van AVG. Er is inmiddels een nieuwe bouwkavel in zicht waar de ingebruikname van vacuümtoiletten strenger wordt verplicht. ‘Dat zijn huurwoningen’, zegt Grietje Zeeman. ‘Daar gaat het waarschijnlijk makkelijker mee.’

Grootschalige voorbeelden

Het project in Sneek werd begin deze eeuw ook door woningcorporaties opgepakt. Zeeman: ‘Dan zijn projectontwikkelaars minder bang dat mensen gaan klagen of hun huizen niet willen kopen.’ Zeeman weet ook dat er inmiddels plannen zijn voor 2.000 woningen met vacuümtoiletten en een biovergister in Leeuwarden. ‘Dat zou een hele grote stap voorwaarts zijn.’

Ondertussen zijn er in andere Europese landen al veel grootschaliger voorbeelden te vinden. In Gent bijvoorbeeld bestaat een nieuw sanitatieproject voor 1.200 mensen met vacuümtoiletten en een biovergister. In het Zweedse Helsingborg is een soortgelijk project voor 2.000 mensen waar ze niet alleen fosfaat, maar ook stikstof afvangen. Zeeman: ‘Stikstof voor kunstmest wordt nu vaak uit lucht afgevangen, maar dat kost ontzettend veel energie.’ Het grijze water dat na de vergisting en fosfaatwinning overblijft, heeft in Gent een opmerkelijke bestemming. Het laat zien dat er qua hygiëne niets mis is met dit soort circulaire toiletprojecten.

Het grijze water wordt gebruikt door een Gentse zeepfabriek. Standaart noemt hygiëne zelfs als extra voordeel van de nieuwe sanitatie. ‘Bij waterspoeling springen bacteriën als het ware uit de pot door de nevel. Bij vacuümtoiletten is dat veel minder en met waterloze urinoirs gebeurt dat zonder spoelen überhaupt niet.’