Studenten in plaats van zusters

Met het vertrek van het Groot Zieken Gasthuis kwam vijf hectare vrij in de historische Bossche binnenstad. Herontwikkeling van het terrein strandde door de crisis. Nu is het grootschalige plan in delen geknipt. Het voormalige Kloostergebouw werd broedplaats.

Bevolkingsdaling en vergrijzing bepalen in combinatie met de crisis de komende jaren steeds meer de beleidsagenda. In een serie artikelen besteedt Binnenlands Bestuur aandacht aan de gevolgen.

DEEL 9: Ziekenhuizen

De gemeente ’s-Hertogenbosch heeft het al jaren druk met haar ziekenhuizen. Het gefuseerde Jeroen Bosch Ziekenhuis (JBZ) had eerst een nieuwe, ook voor de regio goed bereikbare plek nodig. De gemeente hielp met de zoektocht naar een geschikte locatie, die werd gevonden aan de westelijke randweg. Het fusieziekenhuis liet daarbij twee grote locaties achter: het Carolus Ziekenhuis in het noorden van de stad en het ruim vijf hectare omvattende terrein van het Groot Zieken Gasthuis (GZG) in het centrum van Den Bosch. 

‘Het is een van de grootste herontwikkelingslocaties in een historische binnenstad’, vertelt directeur stadsontwikkeling Willem van der Made. Een fikse opgave dus, voor zowel gemeente als ontwikkelaars. De projectontwikkelaars AM en Heijmans Vastgoed tekenden, zeventien jaar geleden al, voor de herontwikkeling van het GZG-terrein. ‘Het was toen al duidelijk dat het ziekenhuis de locatie op termijn zou verlaten’, vertelt projectleider Jan Ruitenberg van AM. Het ziekenhuis huurde het terrein jarenlang van beide marktpartijen terug, totdat vorig jaar − later dan gepland − het laatste bed werd overgebracht naar het spiksplinternieuwe Jeroen Bosch Ziekenhuis.

Monumentale gebouwen
In die zeventien jaar zaten de projectontwikkelaars van het GZG-terrein, verenigd in de vof GZG, niet stil. ‘We hebben veel tijd besteed aan het masterplan voor het terrein. Stedenbouwkundige Kees Rijnboutt en landschapsarchitect Peter Lubbers ontwierpen een samenhangend plan voor de locatie met ruimte voor circa 500 woningen, 28.000 vierkante meter hoogwaardig winkelareaal, een nieuwe stadsbibliotheek en 900 ondergrondse parkeerplekken en fietsenstallingen’, aldus Ruitenberg. In het masterplan werden monumentale gebouwen gecombineerd met moderne architectuur. ‘Het plan is in nauw overleg met de gemeente en in samenspraak met belanghebbenden tot stand gekomen. Heel belangrijk voor het draagvlak. Er zijn wel zienswijzen op het masterplan gekomen, maar dat ging vaak om details.’ In 2009 werd het masterplan vastgesteld.

‘Het is een heel moeilijke opgave, omdat we als gemeente ook op het gebied van openbare ruimte fikse eisen hebben’, vertelt Van der Made. Het plan moet in al zijn facetten een samenhangend geheel vormen: vanaf de historische Binnendieze tot en met het relatief nieuwe en moderne winkelcentrum De Arena en alles daartussen in. Gezien de ligging in de historische Bossche binnenstad moet het gebied moet ook een hoogwaardige invulling krijgen. ‘We willen tot de top tien van winkelsteden gaan behoren, met een diversiteit aan winkelfilialen.’

Tot voor kort was het idee om een bestemmingsplan voor de totale herontwikkeling te maken, en het plan dan in één keer uit te voeren. In 2020 zou de herontwikkeling zijn afgerond. Zou. Want toen kwam de crisis ‘en zag de wereld er opeens heel anders uit’, aldus Van der Made. Retailers hebben nu even geen trek in een avontuur, beleggers evenmin. Ook toekomstige bewoners van de nieuwe woningen of appartementen kijken de kat uit de boom.

Niets doen en wachten tot de crisis voorbij is, is geen optie. Dat beseffen zowel gemeente als ontwikkelaars. ‘140.000 Bosschenaren kijken over onze schouders mee’, realiseert Van der Made zich. Er moet dus wat gebeuren, ook of misschien wel juist om de leefbaarheid in de binnenstad op peil te houden.

Met het vertrek van het ziekenhuis is het aantal passanten in de binnenstad al met 9 procent teruggelopen, zo blijkt uit onderzoek door Locatus. Hoewel het verband tussen de terugloop van de bezoekers en het vertrek van het ziekenhuis niet wetenschappelijk is bewezen, is het wel aannemelijk. Landelijk is het beeld dat winkelcentra en binnensteden door de crisis te kampen hebben met een terugloop van 5 procent, weet AM-projectleider Ruitenberg. ‘Het is van belang dat er functies in de binnenstad zijn die een grote aantrekkingskracht hebben’, benadrukt Van der Made.

Gesloopt
‘Het verbeteren van de leefbaarheid is onze grote zorg’, stelt wethouder Geert Snijders (ruimtelijke ordening, grondbeleid, Rosmalens Belang). ‘We beseffen als college dat de tijd van grote, planmatige invulling van de stad voorbij is. We willen het masterplan als stip op de horizon beschouwen en het totale plan in delen uitvoeren.’ Snijders moet hiervoor nog wel naar de gemeenteraad.

‘De maatschappelijke druk om de leefbaarheid op peil te houden is groot’, beseft ook Snijders. ‘De omgeving verloedert momenteel. Twee gebouwen staan leeg (de oude verpleegafdelingen, red); die moeten zo snel mogelijk worden gesloopt. Samen met de ontwikkelaars zijn we in overleg om te bekijken hoe we het terrein gefaseerd kunnen ontwikkelen en wat we er in de tussentijd mee kunnen doen. Zo moet het terrein beter worden ontsloten en er moet meer reuring komen’, vindt Snijders. Het masterplan is en blijft de basis.

De vof GZG snapt dat de twee leegstaande, onaantrekkelijk uitziende gebouwen het beste zo snel mogelijk kunnen worden gesloopt. De projectontwikkelaars willen dat echter pas doen als een (deel)bestemmingsplan voor die plek rond is. ‘We zijn geen slopers, maar ontwikkelaars’, aldus Ruitenberg.

Aan reuring wordt hard gewerkt. De voormalige zusterflat wordt verhuurd aan studenten en ook de monumentale panden op het terrein zijn allemaal verhuurd, aan zo’n 120 verschillende bedrijfjes zoals webdesigners, kunstenaars, IT-ondernemingen en architectenbureaus. In het voormalige Kloostergebouw is dat goed te zien. Op elke deur prijkt een andere bedrijfsnaam. ‘We voorzien in een behoefte aan kleinschalige ruimten waarvoor geen vijfjarige huurcontracten hoeven te worden getekend’, constateert Ruitenberg. ‘Het is hier een heuse broedplaats’, vult Van der Made aan.

Gemeente en de vof GZG zijn ervan overtuigd dat ze er samen uitkomen om het grote plan op te knippen in deelplannen en deze geleidelijk te realiseren. De hoogwaardige invulling van het terrein, en met name ook het winkelareaal, zal een fikse klus worden. Dat beseffen beide partijen. ‘De Bijenkorf heeft aangegeven de eerste drie tot vijf jaar geen besluit te willen nemen over een nieuwe, grote winkel op het GZG-terrein’, aldus wethouder Snijders.

Wat als een grote winkelketen, in een minder hoogwaardig segment dan gehoopt, zich meldt? ‘Dat zullen lastige discussies worden’, erkent de wethouder. ‘De vof beseft dat ze kwaliteit moeten leveren, en het is ook in hun belang dat ze dat daadwerkelijk doen.’

Gemeente en vof koersen nu aan op de vaststelling van een eerste deelbestemmingsplan, medio 2013. Dat behelst de realisatie van een stuk woningbouw en de ontwikkeling van een groot winkelpand, waarin een echte publiekstrekker kan ­komen.

Ook de herontwikkeling van het Carolusterrein – door AM en Bouwfonds Ontwikkeling − vergt aanpassing van de oorspronkelijke plannen, al is zij minder grootschalig. Het plan ging uit van realisatie van 350 woningen: appartementen, grondgebonden woningen, waarvan een kwart in de sociale woningbouwsector. De vraag naar appartementen is fiks gedaald. Inmiddels is het ziekenhuis gesloopt en gestart met de bouw van de eerste dertig van de in totaal 72 woningen.

Krimp leidt tot bundeling en ­leegstand ­ziekenhuizen
Door vergrijzing en bevolkingskrimp in Noord- en Oost-Groningen ziet de Ommelander Ziekenhuis Groep (OZG) geen kans om de twee huidige locaties in Delfzijl en Winschoten open te houden. Ook toenemende kwaliteitseisen hebben meegespeeld om te kiezen voor de bouw van één nieuw regionaal ziekenhuis.

Door de veranderende zorgvraag en de steeds strengere kwaliteitseisen krijgen de medisch specialisten van de OZG in de toekomst onvoldoende patiënten te behandelen om aan de geldende kwaliteitseisen en volumenormen te voldoen. Bij onveranderd beleid kan dit ertoe leiden dat onderdelen van de zorg niet meer mogen worden aangeboden, concludeerde KPMG Plexus op basis van onderzoek, uitgevoerd in opdracht van OZG en zorgverzekeraar Menzis. Alleen als de zorg anders wordt georganiseerd én in een regionaal ziekenhuis wordt geconcentreerd, kan voor de inwoners van Noord- en Oost-Groningen kwalitatief hoogwaardige ziekenhuiszorg beschikbaar blijven.

Of de ‘casus’ OZG de voorbode is voor de rest van Nederland is nog niet te zeggen. Tot nu toe is er relatief weinig aandacht voor de gevolgen van krimp in de zorgsector, concludeert de Raad voor de Volksgezondheid en Zorg (RVZ) in zijn rapport ‘democratische krimp en ziekenhuiszorg’. Dát krimp gevolgen voor de ziekenhuiszorg heeft en in toenemende mate zal hebben, dat staat voor de RVZ als paal boven water. In krimpregio’s is tegen het jaar 2040 zo’n dertig procent van de bevolking 65 jaar of ouder. Dat heeft gevolgen voor de ziekenhuiszorg.

De zorg moet slimmer worden georganiseerd, vindt de RVZ. Zoals via het samengaan met andere ziekenhuizen en concentratie van specialismen. Ook het door het rijk ingestelde ‘Topteam Krimp’ stelt op basis van onderzoek in twee ‘erkende’ krimpgebieden Noordoost-Groningen en Limburg dat samenwerking van ziekenhuizen een must is om krimpproblemen het hoofd te bieden. Het aantal ziekenhuizen dat nu al her en der in Nederland leeg en te koop staat, zal naar verwachting de komende jaren toenemen. Dat levert gemeenten fikse hoofdbrekens op.