69 Friese kernen in één gemeente

Dy ko giet troch sleatten en slûzen. De koe laat zich door niets weerhouden, en gaat door sloten en sluizen. Staat het dier voor de grote herindeling die in de Friese Zuidwesthoek op stapel staat, dan is Jacob Leenstra uit Koudum, gemeente Nijefurd, de boer die het met alle macht terug in de wei wil drijven. Ook al verschrompelt met de dag de kans dat het zal lukken, opgeven doet hij niet, ‘opdat niemand ooit kan zeggen dat hij het niet had kunnen weten’.

 

Súdwest Fryslân heet de nieuw te vormen gemeente met ingang van 2011. Het bestaat uit 69 kernen met in totaal 82 duizend ingezetenen, en Bolsward en Sneek als stedelijke centra. Hayo Apotheker is de beoogd waarnemend burgemeester. De D66’er mag zich, na het vertrek van VVD’er Arno Brok, voorlopig warmdraaien als waarnemend burgemeester van Sneek.

 

Verzet

 

In Nijefurd hebben boer Leenstra en een kleine kern van medestanders een flink deel van de bevolking gemobiliseerd tégen de voorgestelde herindeling. Naar hun zeggen gelooft slechts 11 procent er in. De rest is tegen of voelt voor een kleinere herindelingsvariant. De Koudumse actievoerders, verenigd in ‘Fan ûnderen op’, vrezen een bestuurlijk-bureaucratisch moloch, waar het dorpsbelang in het ongerede raakt.

 

Een achterhoedegevecht vermoedelijk, want de verzetshaard ontvlamde laat. De vijf gemeenteraden hadden al vóór de fusie besloten. Daarmee leek de belangrijkste horde genomen en aan de herindelingsvoorwaarde ‘van onderop’ voldaan. Na de val van het kabinet betitelde de Tweede Kamer het fusievoornemen niet als ‘controversieel’.

 

De Raad van State zag geen procedurele uitglijders. Dus kan het wetsvoorstel tot opheffing van de gemeenten Bolsward, Nijefurd, Sneek, Wûnseradiel en Wymbritseradiel en vorming van één nieuwe gemeente gewoon worden behandeld. Het stond voor afgelopen woensdag op de agenda van de Tweede Kamer. Het doel is niet tegen iedere prijs een herindeling tegen te houden, zegt mede-opposant Doeke Kuiper aan Leenstra’s keukentafel. ‘We beseffen heus dat we te marginaal zijn om zelfstandig voort te gaan.’

 

Wat in de ogen van de oud-woningcorporatiedirecteur niet deugt is de gekozen variant, ‘Groot Sneek’ in de volksmond. Kuiper ziet wel brood in een (veel kleinere) IJsselmeer-combinatie, waarbij de gemeenten Wûnseradiel, Nijefurd en liefst ook Gaasterlân-Sleat samen verder gaan. Kuiper: ‘Waarom gaat Wymbritseradiel niet verder met Sneek, de zogenoemde A7-optie? Sneek ligt zo centraal in z’n eigen gebied en Wymbrits er mooi omheen. Dan heb je met 50 duizend inwoners nog altijd een behoorlijke schaal.’

 

Van de leegloop van het platteland en de daarmee gepaard gaande afkalving van voorzieningen heeft de Friese Zuidwesthoek volgens Kuiper weinig te lijden. ‘Ons gebied heeft vanouds zo’n grote achterstand, dat we nu van nature een voorsprong hebben. Elk dorp beschikt over voldoende voorzieningen. Waar die ontbreken, zijn ze dicht in de buurt wel voorhanden. De bindingen die er waren, worden niet voortgezet in de nieuwe gemeente.’

 

Robuust

 

Burgemeester Jacob Reitsma (CDA) van Wymbritseradiel, ziet in de ‘robuuste’ omvang uitsluitend een pré. En, relativeert hij, twee van de huidige vijf gemeenten die meedoen téllen samen al 55 kernen. ‘Mij hoor je niet zeggen: 80 duizend inwoners is ideaal voor elk gebied. Maar hier is sprake van ruimtelijk-economische, landschappelijke en maatschappelijke samenhang. Wij koersen vol overtuiging naar die stevige omvang’, zegt burgemeester Reitsma.

 

‘Met minder lopen we ten aanzien van onze ambities tegen kritische grenzen aan. Als we toch herindelen, dan liever meteen goed. Zodat we de komende 50 jaar vooruit kunnen. Financieel-economisch gezien kunnen de meeste kleine gemeenten niet meer dan op de winkel passen. Wij willen geen beheersgemeente zijn, maar ook ambities verwezenlijken. Stel dat er een investeringsimpuls moet komen van 50 tot 80 miljoen, met co-financiering vanuit Brussel. Als kleine gemeente ben je niet in staat dat te financieren en managen. Met de gekozen schaal beschikken we straks over een volwaardig ambtelijk apparaat, dat plannen kan ontwikkelen en uitvoeren.’

 

De ambities liggen vooral op toeristisch vlak. Reitsma: ‘In de agrarische sector loopt de werkgelegenheid sterk terug. Daarom zoeken we naar vervangende arbeid. Dit gebied, met z’n meren, leent zich als geen ander voor recreatie en toerisme. Als overheid moet je daarin investeren en partners zoeken in mede-overheden en bedrijfsleven. Nu al is in mijn gemeente 25 procent werkzaam in recreatie en toerisme of daaraan gerelateerde bedrijven en beroepen. Dat willen we naar 35 procent tillen. Daarvoor zullen we samen met partners een stevig programma moeten neerzetten.’

 

Namens ‘Fan ûnderen op’ deed Jacob Leenstra aangifte tegen de Nijefurdse burgemeester Hans Boekhoven, wegens valsheid in geschrifte. En ook tegen de gemeenteraad, wegens meineed. In de politiek werd er door sommigen de draak mee gestoken, door het bezoekrooster bij een eventuele veroordeling onderling te verdelen. Maar voor Leenstra, jurist, is de aangifte geen grap: ‘Onze democratie wordt hier gemangeld. Het beleidskader bij een herindeling – van onderop – is met voeten getreden. Zo glijden we af naar een bananenrepubliek’. Volgens hem hebben bestuurders, lokaal en provinciaal, gelogen over het draagvlak, ‘en dat is meineed’.

 

Een raadpleging of referendum bleef uit in zijn eigen Nijefurd. Wel hield de gemeente informatieavonden, bezocht door in totaal 118 mensen. Volgens Leenstra is nauwelijks moeite gedaan de meningen te peilen, wel werden later 462 (in meerderheid negatieve) zienswijzen ingediend. Tijdens een debatavond van ‘Fan ûnderen op’ daarentegen hingen de mensen met de benen buiten. Ondanks een winters weeralarm, zegt Leenstra erbij. Ook trokken de tegenstanders naar Den Haag met flink wat Friese folklore, zoals paardensjezen en 75 kilo Friese dúmkes (koekjes).

 

Opposant Doeke Kuiper voelt zich gemuilkorfd. Tijdens de gemeenteraadsverkiezingen van 2006 stond de geplande fusie volgens hem nog in geen enkel partijprogramma. De vijf gemeenten kregen toestemming de verkiezingen van maart 2010 op te schorten tot november. ‘Zo hebben de burgers geen gelegenheid gehad zich uit te spreken over dit plan.’

 

Kuiper is overtuigd dat een politiek spel gespeeld is, waarbij bestuurders, vooral uit liberale hoek, de zaak voorkookten en weerstand smoorden. Het begon in zijn ogen met een zwart aangezet bestuurskrachtonderzoek door het bureau van VVD-coryfee Bas Eenhoorn. Een andere hoofdrolspeler was oud-commissaris van de koningin Ed Nijpels, die al in 2002 voor een fusie pleitte.

 

Verder Arno Brok, voorheen burgemeester van Sneek en ex-wethouder in Leeuwarden, nu burgemeester te Dordrecht; Wiebe Pitlo, voormalig burgemeester van Gaasterland-Sleat (dat uiteindelijk niet meedoet in de herindeling); Hans Boekhoven, burgemeester van Nijefurd; en Johan Krul, beoogd algemeen directeur/gemeentesecretaris van de nieuwe fusiegemeente; hij was eerder parttime gemeentesecretaris van Nijefurd en maakte zo al kwartier.

 

Bijval

 

‘Fan ûnderen op’ kreeg bijval van de Groningse hoogleraren Elzinga en Herweijer. Elzinga, hoogleraar staatsrecht, vindt dat als gevolg van de herindeling de gemeente als politiek stelsel wordt opgeheven. ‘Zoals gebruikelijk werd het proces ingestoken vanuit de ambtelijke diensten, met de gemeentesecretarissen in een leidende rol,’ schreef hij bovendien over de herindelingsplannen in de Zuidwesthoek. De hoogleraar riep, omdat volgens hem met name het college van Gedeputeerde Staten lafhartig was, de Tweede Kamer op om de wetgevingsprocedure voor de samenvoeging te blokkeren.

 

Burgemeester Reitsma van Wymbritseradiel werpt Elzinga’s kritiek verre van zich. ‘Vooral de opmerking dat de herindeling bestuurlijk is ingestoken, is grotendeels misplaatst. Daaruit blijkt dat hij niet diep genoeg is meegegaan in het proces. Bij ons was de bestuurlijke houding aanvankelijk: géén herindeling. In januari 2009 hebben wij 9 avonden belegd, verdeeld over onze hele gemeente, waar 10 procent van de kiesgerechtigden aanwezig was. Elke politieke partij zou bij zo’n opkomst de vlag in de hemel steken.

 

‘De aanwezigen hebben we neutraal gevraagd: hoe zien jullie de toekomst? De uitkomst: doe niet zo krampachtig over gemeentegrenzen. Voor mij was dat een absolute eyeopener: dat burgers dat zeiden. Hoezo bestuurlijk speeltje? Het merendeel van onze burgers kijkt óver grenzen heen. Op één voorwaarde: dat er grote waarde wordt toegekend aan wat leeft in de kernen. Dus is het van groot belang dat wij elementen inbouwen die de kleinschaligheid recht overeind houden.’

 

Dat nu wil Súdwest Fryslân bereiken door binnen de ambtelijke organisatie een aparte en forse afdeling ‘dorpen en steden’ te vormen, zegt ambtelijk projectleider Marjan van Ewijk. ‘Om onder meer kerngericht beleid en beheer te kunnen realiseren, krijgt gebiedsgericht werken zo een herkenbare plek binnen de nieuwe organisatie.’ Spreekbuis van de kernen worden de verenigingen dorpsbelang en de wijkraden. Van Ewijk: ‘Het mooie is dat in de kernen gebruik gemaakt wordt van bestaande structuren. En die zijn hier sterk.’

 

Als intermediairs worden zeven tot acht ambtelijke dorpen- en wijkcoördinatoren aangesteld. Zij zullen bijhouden wat er in de ‘mienskip’ leeft. Verder worden op drie locaties ‘gemeentewinkels’ ingericht, waar zaken als paspoort, rijbewijs of huishoudelijke hulp geregeld kunnen worden. Het streven is verder 80 procent van alle producten digitaal aan te bieden. Volgens Van Ewijk is het mogelijk om, met vooraf geformuleerde criteria, dorps- en wijkbudgetten ter beschikking te stellen.

 

Met de noodzaak om als lokaal bestuur herkenbaar te blijven, deed Wymbrits al ervaring op. Daar wordt al gewerkt met dorpen- en wijkcoördinatoren, die de brug moeten slaan tussen bevolking en bestuurlijk centrum. Ook hier zijn de verenigingen dorps- en wijkbelang voor de dorpen- en wijkcoördinatoren het aanspreekpunt en andersom.

 

Vervreemding

 

Het model heeft kans slagen, ook in een gemeente met 69 kernen, zegt Cees Alberts, recreatieondernemer en voorzitter van Plaatselijk Belang Heeg, gemeente Wymbritseradeel. Hij heeft tijdens een hoorzitting van de vaste Kamercommissie wel enige zorg uitgesproken.

 

‘Ik ben een groot voorstander van de fusie, maar zie ook nadelen. Bijvoorbeeld het gevaar van verwijdering en vervreemding. In de nieuwe situatie zal het niet meer mogelijk zijn – zoals ik nu wel doe - even de burgemeester te bellen. Dat is niet erg, als we er voldoende voor terug krijgen. Het dorpsbelang is geen zaak die overgelaten mag worden aan het toeval. En ook niet één op één aan de coördinatoren, of de dorpsraden.

 

'Zonder iemand tekort te doen: je hebt nu eenmaal mensen die mondig zijn en mensen die dat minder zijn. Er zijn veel dorpen waar niemand zich opwerpt. Ambtenaren moeten beseffen dat ze ten dienste staan van álle mensen. Dat geldt altijd, maar in een gebied met zoveel kernen en zoveel verschillen des te meer. Die houding moet ingebreid worden en een vast onderdeel worden van beleid. Als men denkt, die mensen in de dorpen melden zich wel als het nodig is, of erger, ze ziet als zeurpieten, komt het niet goed. Al gaat het bij wijze van spreken over een stoeptegel.’

 

In Wymbritseradeel komen jaarlijks de dorpsbelangen van alle kernen bij elkaar op het gemeentehuis. Ondernemer Alberts: ‘Over die bijeenkomsten zijn de mensen over het algemeen goed te spreken. Zo’n model zou je moeten transplanteren naar de nieuwe organisatie.’

 

Burgemeester Reitsma ziet in de nieuwe structuur het democratisch gehalte eerder toe- dan afnemen. ‘Een flink aantal gemeentelijke taken is nu ondergebracht in gemeenschappelijke regelingen. Dat betekent dat beleid en uitvoering zich grotendeels onttrekken aan de controle van de raad. De politieke legitimatie is niet meer aanwezig. Dat holt het politieke systeem uit. Met de herindeling leggen we de bal terug waar hij hoort: bij de raad.’