Letter zit geest van de wet dwars

Veel Nederlanders zijn vervreemd geraakt van de hen omringende samenleving en de belangrijkste instituties van de rechtstaat. Daarbij zijn deze burgers ook hun gevoel verloren voor wat de geldende wetten zijn.

Deze vervreemding vormt een belangrijke verklaring voor de wijd verspreide onvrede in Nederland, maar ook elders in de westerse wereld. Al met al bevindt onze rechtsstaat zich in een institutionele crisis, concludeert de Tilburgse hoogleraar Stavros Zouridis in zijn nieuwste boek, maar hij reikt ook oplossingen aan. Dat blijkt direct al uit de titel: De resonante rechtsstaat. Over de institutionele crisis van de rechtsstaat en hoe er weer uit te komen.

Het boek, een bewerking van een eerdere publicatie, is in de eerste plaats geschreven voor studenten bestuurskunde en rechten. Maar Zouridis heeft ook ‘publieke professionals’ op het oog, die van hem ‘broodnodige bagage’ krijgen om publieke debatten te duiden en om ‘hun weg te vinden in het woud van opvattingen, theorieën, analyses en diagnoses’, zo meldt de achterflap. Om te beginnen moet het denken over de rechtsstaat niet worden overgelaten aan juristen, benadrukt hij.

Probleem van dat juridische perspectief is namelijk het uitgangspunt dat de rechtstaat werkt via ‘juridische waarborgen’, waarbij het belangrijker is dat ‘dat ze zouden moeten werken dan of ze feitelijk werken’. Gelukkig is er ook nog het sociaalwetenschappelijke perspectief en het bestuursrechtelijke perspectief, schetst de bestuurskundige.

‘Waar het juridisch perspectief de rechtsstaat min of meer isoleert van de maatschappelijke context’ staat in het sociaalwetenschappelijk perspectief juist die maatschappelijke context voorop. Het bestuursrechtelijk perspectief op zijn beurt laat zien hoe rechtsstatelijk bestuur in de praktijk werkt. Zo blijkt dat ‘bureaucratische routines’ van de rechtsstaat soms ‘disfunctioneel’ zijn. Daardoor ontstaat een praktijk die soms juist haaks staat op de ‘rechtstatelijke leer’.

Vanuit die context schetst Zouridis een belangrijke oorzaak van de crisis in onze rechtsstaat: de overregulering en het daarmee verbonden ‘uitvoerings- en handhavingstekort’. Om dat aan te pakken moeten bij handhavende overheden procedurele ‘checks’ worden vervangen door ‘stevige principes’. Deze strategie omvat het ‘responsabiliseren’ van uitvoerings- en handhavingsorganisaties. De betrokken overheden moeten meer ruimte krijgen voor het vellen van een eigenstandig oordeel, ten koste van vaststaande rechten.

Dit zorgt voor een inbreuk op de ‘politieke en democratische verantwoording’ maar dat is iets dat we wat Zouridis betreft voor lief moeten nemen. Zo komt hij met nogal opmerkelijke oplossingen voor de hem gesignaleerde crisis van de rechtsstaat. De hoogleraar levert een prikkelend boek af dat aan het denken zet, of je het nu wel of niet eens bent met zijn diagnoses en met de voorgeschreven medicijnen.