Structurele zorgen ondanks zwarte cijfers

De ene crisis volgt de andere. Gemeenten maken zich zorgen en bestrijden de gevolgen, maar er lijkt nu voldoende geld te zijn. Al die incidentele middelen zorgen echter wel voor kortetermijndenken. Vooruitkijken en ­plannen wordt dan moeilijk.

‘Na twee intensieve coronajaren lijkt de coronapandemie redelijk onder controle’, schrijft Almere met voorzichtig optimisme in de begroting. ‘Er is een nieuw normaal leven ontstaan’. Natuurlijk zijn er gevolgen, blijven er zorgen, en bestaat de mogelijkheid dat het virus weer opleeft. Maar aan de financiële kant lijken gemeenten door het rijk goed te zijn gecompenseerd. De coronacrisis, voor zover het een incident was, lijkt grotendeels voorbij en het incidentele geld zorgde voor de overbrugging.

2026

Zo lijkt de ene zorg voorbij als zich een andere aandient: het ravijnjaar 2026. Tot dan zijn gemeenten redelijk zeker van hun inkomsten, maar in dat jaar gaat het gemeentefonds op de schop. Bovendien komt de opschalingskorting weer in beeld. Het gezamenlijk financieel tekort kan in dat jaar zo groot zijn als 3,9 miljard euro. Op Prinsjesdag maakte het rijk bekend, eenmalig 1 miljard euro extra aan gemeente te geven om het gat te dichten. En zo gaat het steeds vaker: gemeenten krijgen incidenteel geld en structureel zijn er zorgen.

Lastig begroten

‘Wij zien vooral dat er de komende jaren veel incidenteel geld beschikbaar is’, zegt Rein-Aart van Vugt, partner bij Deloitte. ‘Het is echt een thema dat de hoeveelheid incidenteel geld van het rijk sterk toeneemt.’ Daar komt bij dat gemeenten zelf geld overhouden, wat ook als incidenteel geld wordt gezien. Het maakt begroten lastig, want de regel is dat gemeenten structurele kosten moeten dekken met structurele inkomsten. Dus niet met incidenteel geld.

‘Zo krijg je het eigenaardige effect dat vanaf 2027 wordt bezuinigd, bijvoorbeeld op openbare zwembaden en bibliotheken, terwijl er incidenteel geld over is’, aldus Van Vugt. ‘Het is een beetje alsof je thuis door kostenstijgingen de lasten niet meer kan betalen terwijl je miljoenen op je bankrekening hebt staan die je niet mag gebruiken.’

Overschot

De vele crises versterken de verschuiving van het structurele naar het ­incidentele. Tilburg spreekt van een ‘stapeling van crises’ en doopt de Coronareserve om in een Crisisherstelfonds om ‘snel te kunnen anticiperen op ongewenste effecten die de verschillende crises in onze stad kunnen veroorzaken’. En waar Breda een aantal maanden geleden nog bezig was met de coronacrisis, ‘lijkt het alsof de crises ons in Nederland nu letterlijk om de oren vliegen. Sommige zaken zijn urgent en moeten direct worden opgepakt, maar door alles te bekijken vanuit een “crisisbril” verliezen we soms ook de focus op de lange termijn.’

De bestrijding van armoede, een belangrijk gevolg van de crises die spelen, lijkt ook veelal incidenteel te gebeuren. Zoals het geld van het rijk voor bestrijding van energiearmoede dat via gemeenten loopt. Ooststellingwerf stelt voor ‘om 1,25 miljoen euro (inclusief uitvoeringslasten) beschikbaar te stellen in 2023 om huishoudens eenmalig financieel te ondersteunen.’ Barneveld verwacht een overschot van 8 miljoen euro over 2022 en daarom heeft de gemeente besloten een eenmalige financiële impuls van 2,1 miljoen euro in het leven te roepen voor de armoedebestrijding.

‘Vanwege de strikte begrotingsregels redeneren gemeenten soms dat als ze incidenteel geld krijgen, ze dan ook maar moeten zorgen dat de besteding incidenteel is’, weet Van Vugt.

Weerbaar

Wat is er aan die mismatch tussen structurele onzekerheid en incidentele inkomsten te doen? ‘Ik denk dat wij veel innovatiever en creatiever moeten gaan nadenken over hoe incidenteel geld is in te zetten voor structurele doelen.

De regel is dat de inkomsten en uitgaven structureel en reëel in evenwicht moeten zijn en toezichthouders zien hierop toe. Deze regel is niet verkeerd – ook thuis is het een goed idee om te zorgen dat de vaste lasten kunnen worden betaald uit een structureel inkomen – maar in periodes waarin je ziet dat er steeds meer incidenteel geld beschikbaar is, rijst wel de vraag hoe gemeenten dat kunnen inzetten voor het realiseren van doelen en ­opgaven. In mijn ogen is de regel geen doel op zich en niet bedoeld om in beeld te krijgen hoe strak de administratie is op dit punt. Het is meer de vraag hoe ­financieel ­weerbaar en wendbaar een ­gemeente is’, aldus de Deloitte-adviseur.

Het tekort laten zien

Van Vugt verwacht dat voor de meeste gemeenten de begrotingen de ­komende jaren gewoon sluitend zijn. ‘Het niet-sluitend zijn komt vanaf 2026. Sommige gemeenten maken dat jaar alsnog sluitend door de bezuinigingen in te boeken of de ozb te verhogen. ­Andere laten het tekort gewoon zien. Het scheelt dat alle gemeenten ermee te maken hebben en er dus een algehele oplossing komt. Heel veel gemeenten zeggen dat 2026 nog ver weg is. Het is geen ontkenning van de zorgen die er zijn, maar niemand van ons is in staat om zo ver vooruit te kijken. In 2018 had ook niemand ­correct de situatie in 2022 kunnen ­voorspellen.’

Lees het volledige verhaal vanaf eind deze week in nummer 22 van Binnenlands Bestuur.