Toerisme overspoelt de Veluwe

Natuur ondergeschikt aan verdienmodel

‘Kijk nou hoe mooi het is hier. Die ondergroei hier in dit elzenbroekbos en daar, dat bloemrijke natte grasland.’ Michiel Hegener leidt rond bij de Hierdense Poort, een succesvol natuurproject op de overgang van het centraal Veluws natuurgebied in de richting van het Randmeer. Hier stroomt de Hierdense Beek, ‘een stevig riviertje’ dat kilometers verder, bij Uddel ontspringt. De beek zorgt samen met het kwelwater dat tientallen jaren vanuit het hart van de Veluwe onderweg is geweest, voor voldoende voedsel en beschutting. ‘Via het ecoduct Hulshorst, dat zowel over de A28 als de spoorlijn gaat, bereiken herten dit gebied. Ze kunnen hier foerageren en werpen er in alle rust hun jongen’, zegt Hegener.

Als geboren Hilversummer was de Veluwe voor de jonge Hegener (1952) binnen fietsbereik. Hij ging er kamperen met vriendjes en naar beesten kijken. Later werd hij journalist, onder meer voor de NRC, en als auteur van reisgidsen voor de ANWB schreef hij over de Veluwe. In 2002 schreef Hegener het boek Ons wilde oosten. Dit voorjaar verscheen de herschreven versie: Ons wilde oosten 2.0.

Hegener schreef een kritisch boek, maar hier, in de Hierdense Poort, ging het goed. Dit is de Veluwe zoals de Veluwe is bedoeld, en ooit was, schrijft Hegener. ‘Windes komen in het voorjaar paaien en kuit schieten in de benedenloop van deze Hierdense beek.’ Hij noemt de poort een geslaagde natuuroperatie van Natuurmonumenten, waterschap Vallei en Veluwe en de provincie Gelderland. Meer dan twintig jaar geleden belandde het idee van dergelijke ecologische poorten in het provinciale beleidsdocument Veluwe 2010. Ook vijftien ecoducten over snel- en spoorwegen haalden het plan. ‘En er zijn er dus tien gerealiseerd, hè. Drie door de provincie, maar ook een door ProRail en meerdere door Rijkswaterstaat.’

Een andere succesfactor is dat bij de ecologische poorten het waterpeil niet meer overal is afgestemd op de boeren, maar vaker op de natuur, verklaart Hegener. Waterschappen mogen van hem nog veel meer de cultuuromslag naar vernatting maken. ‘Natuurlijk moeten boeren hier en daar kunnen maaien en hooien, maar het is onaanvaardbaar dat op de Veluwe vooral boeren de grondwaterstand bepalen. Zeker bij cruciale beken moet je het water zo lang mogelijk vasthouden, in regentijd de beek laten overstromen, de stroomsnelheid verlagen door zand op de bedding aan te brengen en stuwtjes dicht te zetten. Het is doodzonde dat dit water direct en nutteloos naar het IJsselmeer stroomt.’

Zorgenkindjes
Hegener maakt zich druk om dergelijke issues. De Veluwe is volgens hem in potentie ‘het grootste laaglandnatuurterrein van Noordwest-Europa’. Hij spreekt van een omvang 160.000 hectare, tussen Rijn en IJssel en Randmeren en de provinciegrens Gelderland-Utrecht. Ongeveer 100.000 hectare daarvan bestaat uit het karakteristieke Veluwebeeld van bos, heide en wat stuifzand, maar Hegener rekent ook de krans van vooral landbouwgebied van 60.000 hectare mee. Hydrologisch en ecologisch hoort dat erbij, want het regenwater dat op het centrale deel in het zand zakt, kwelt hier op, aldus de auteur.

Na de euforie over de Hierdense Poort gaat Hegener, deels per auto en deels te voet, voor in een excursie langs de zorgenkindjes. ‘Als er niets gebeurt, verloedert de lappendeken die de Veluwe is geworden’, zegt hij. Hij stuurt zijn auto langs Samoza, het oudste kampeerterrein van Nederland, midden op de Veluwe, bij het dorp Vierhouten. Vijftig hectare meet het terrein, en het zijn allang niet alleen tenten die we zien. Verscholen achter een aarden wal zijn de rieten puntdaken van recreatiewoningen nog net zichtbaar.

We stappen uit en lopen rond. ‘Kijk daar, caravans van meer dan vijftig vierkante meter. Er zitten enkel wielen onder om het ding van de oplegger naar de staanplaats te rollen. Die blijven hier gewoon altijd staan.’ Verderop stuiten we op het bord ‘Koop je eigen chalet’. Eind augustus zijn er kijkdagen in de modelwoning. Samoza is een vakantiedorp, met op het centrale plein een wegwijzer met de bordjes ‘wasserette’, ‘discotheek’, ‘cafetaria’, ‘milieustraat’, ‘manege’, ‘supermarkt’, ‘jeugdhonk’, ‘kantine’, ‘kinderboerderij’, ‘supermarkt’, ‘zwembad’. Hegener gruwt ervan.

‘Er zijn wel dertig van dit soort recreatieterreinen midden op de Veluwe, en nog veel meer langs de randen. Als je als inwoner hier in Vierhouten een tuinhuisje in je tuin wilt, krijg je problemen, maar omdat dit recreatieterrein heet, mag alles. En waarom moet er op elke vierkante kilometer een restaurant staan? Het lijkt wel of de natuur sinds twintig jaar vooral het decor is voor de kassa’s van toerisme en Veluwe haar eerste plaats als toeristische trekpleister in Nederland koste wat het kost wil verdedigen tegen de Noordzeekust.’

Grootste boosdoener
De organisatie Veluwe Alliantie, met daarin 21 gemeenten, de Provincie Gelderland, LTO Nederland, de Horeca Nederland, Recron, ANWB, Staatsbosbeheer en Natuurmonumenten en Gelders Landschap is in de ogen van Hegener de grootste apologeet van dit gedachtegoed. ‘Hun slogan is “Veluwe op 1”. Zij willen in wezen alleen maar geld verdienen.’ Even later lopen we over een twee meter breed betonnen fietspad, waarover krasse senioren op hun e-bike zoeven. ‘Door die e-bikes ligt de hele Veluwe binnen hun bereik. Dankzij het Veluws Totaalfietsplan van begin deze eeuw liggen nu overal betonnen fietspaden. De Veluwe barst ook van de zandpaden, deels zogeheten bunderwegen waarlangs hout uit de kappercelen werd en wordt afgevoerd. Fijn dat mensen fietsen, maar niet hier in de kern van de Veluwe.’

Hij vindt dat de structurele problemen van de Veluwe onbesproken blijven in politiek en in media. ‘Zo’n NOS-journaal is alleen geïnteresseerd in onzin-onderwerpen als de schade van stormen en bosbranden en de overlast van zwijnen, en vanaf nu de wolf.’

Michiel Hegener denkt dat toerisme en natuur wel degelijk op een meer evenwichtige manier kunnen samengaan. Hij pleit voor een ruige kern van 80.000 hectare voor woeste natuur en wildernis van fauna en ook ruimte voor wolven, wisenten en elanden. ‘Daar moeten alle paden dicht, naaldbomen omgetrokken, het bos vernieuwd, pannenkoekenhuizen en recreatiewoningen weg. Daarbij moeten ook de kalvermesterijen met hun enorme stikstofdepositie worden gesloten.’

Rond dat ruige centrum zijn toeristen geen probleem. Er is al een Dolfinarium, Burgers Zoo, Openluchtmuseum, Paleis Het Loo, cultuurhistorische monumenten, kastelen en boerderijen, allemaal verbonden via een netwerk van wegen, fietspaden en wandelpaden, schrijft Hegener. ‘In die zones is ruimte voor de kampeerder, dagjesmens, wandelaar en mountainbiker. Ook kan daar landbouw plaatsvinden, vooral biologisch en met aandacht voor streekproducten. Nog verder naar de randen toe moet de bebouwing en de landbouw zo extensief mogelijk en de grondwaterstand zo hoog mogelijk blijven.’

Ruige kern
‘Kijk’, zegt Michiel Hegener, ‘ik snap ook wel dat een dergelijke wilde Veluwe er niet meteen is. Maar tussen nu en 2050 of 2070 zou het best kunnen lukken. Begin eens in de ruit Stroe, Ugchelen, Hoenderloo en Otterlo met het sluiten van alle paden en laat de natuur daar lekker zijn gang gaan. Terug naar de konijnen’, zegt hij terwijl hij een vroege bosbes plukt in een door Staatsbosbeheer omgevormde dennenakker. De rijksoverheid zou die ruige kern van 80.000 hectare stapsgewijs tot Nationaal Park de Veluwe moeten bestempelen, vindt Hegener. ‘En dan niet volgens de uitgeklede tekst van de huidige Natuurbeschermingswet als een Nationaal Park nieuwe stijl, wat neerkomt op een soort Vondelpark-plus, maar gewoon conform de internationale richtlijnen van de grootste en oudste natuurbeschermingsorganisatie, IUCN. Oogst van hout mag niet.

Het huidige Nationaal Park De Hoge Veluwe kan daarom zijn status verliezen, net als Nationaal Park Veluwezoom, want er wordt hout geoogst. Veel landen wereldwijd hebben die IUCN-richtlijnen voor nationaal park in hun wetten opgenomen en voeren ze uit, maar Nederland niet.’ Toch zijn er volgens Hegener al op veel plaatsen initiatieven voor een wildere Veluwe. ‘Ik schets geen utopie. Het Geldersch Landschap gooide wegen dicht bij Staverden.

Staatsbosbeheer vormt bij Hoenderloo dennenakkers van vijftien meter hoge naaldbomen om tot veel meer diverse ‘etagebossen’ met bomen van struiken van verschillende hoogte met een rijke ondergroei. Camping Mosterdveen bij Vierhouten, vlak bij Samoza, is in 2013 door de provincie onteigend en teruggegeven aan de natuur. Bungalowpark Gerritfles bij Radio Kootwijk is in 2002 uitgekocht door rijk en provincie en later overgedragen aan Staatsbosbeheer. We doen net alsof de Veluwe van de mens is, maar het gebied behoort aan de bosanemoon, het wilgenroosje, de das, de bever en de wolf.’

‘Natuur moeten we niet ondergraven’
‘We werken aan een meer wilde Veluwe’, stelt de Gelderse gedeputeerde Peter Drenth (CDA): ‘Hegeners aandachtspunt leeft in de politiek. We richten de focus nu anders dan twintig jaar geleden. Met “Veluwe op 1” moet de natuur meer tot haar recht komen, want de natuur is de economische waarde van het gebied en die moeten we niet ondergraven. Met de zonering van een kern van ruige natuur zijn we bezig, al is 80.000 hectare veel te veel. We gaan dit jaar overeenstemming bereiken tussen natuurorganisaties, Staatsbosbeheer en recreatieondernemers over welke wegen we eruit halen. Mountainbikers willen we naar de rand dirigeren. Fiets- en wandelpaden kunnen niet meer overal.

Er zijn met uitzondering van de agrarische enclave bij Elspeet niet veel boeren op de Veluwe. Bovendien pachten de meesten hun grond van Natuurmonumenten en Staatsbosbeheer. We willen toe naar een meer groene landbouw en gaan bijvoorbeeld bij Nunspeet een paar honderd hectare natte natuur ontwikkelen, inclusief schaderegelingen voor de boeren. Er komt echt meer ruimte voor de natuur. Dat staat in het nieuwe Coalitie-akkoord. We hebben 50 miljoen euro gereserveerd voor transitie in de landbouw en 40 miljoen euro voor natuur. Dat zijn forse bedragen, waarmee we een flinke stap vooruit gaan zetten met de Veluwe.’

‘Ons wilde Oosten 2.0’, Michiel Hegener, uitgeverij Stuifzand, € 16,50