Klimaat en jeugd vergen extra euro’s

Onderzoek naar financiële behoefte gemeenten

Je hebt ze in veel verschillende soorten en smaken, maar de hoogste ambtenaren van de Nederlandse gemeenten zijn het opvallend met elkaar eens waar de belangrijkste financiële uitdagingen de eerstkomende jaren liggen. Die eensgezindheid blijkt uit de Gemeentelijke Thermometer, een enquête van Binnenlands Bestuur en adviesbureau Berenschot onder gemeente secretarissen.

Ruim negen op de tien reagerende gemeentesecretarissen vinden dat de gemeentelijke financiën – en taken – onderwerp van gesprek moeten zijn bij de formatie van het nieuwe kabinet. Ruim driekwart van de gemeentesecretarissen gaat nog een stap verder en vindt dat de zogeheten apparaatskorting van circa 900 miljoen euro, die de meeste landelijke partijen hebben ingeboekt, van tafel moet bij de onderhandelingen. Die door het Centraal Planbureau mogelijk geachte en door de meeste politieke partijen overgenomen efficiencykorting van circa anderhalf procent per jaar kan, zo vinden ze, onmogelijk worden opgevangen door de eigen organisatie.

Er moet simpelweg meer rijksgeld beschikbaar komen voor gemeentelijke taakvelden. ‘Ophouden met populistische praat dat het allemaal goedkoper kan’, zegt een respondent. Een ander: ‘Gemeenten hebben de laatste jaren reeds fors bezuinigd en vele taken overgenomen zonder toereikend budget, daar kan geen bezuiniging meer bij.’

Noodkreet
Het meeste extra geld moet volgens de topambtenaren naar jeugdhulp, duurzaamheid, klimaat en energie, arbeidsparticipatie en integratie. ‘Met name bij Jeugd is er een fundamenteel gat tussen kosten, vergoeding vanuit het rijk en mogelijkheden voor gemeenten om dit zelf te beïnvloeden. Het is dus niet zo dat er geen taken meer bij mogen maar het moet wel beter in balans’, aldus een gemeentesecretaris.

Berenschot-adviseur Philip van Veller snapt die noodkreet heel goed. ‘Met name bij de jeugdhulp krijgen gemeenten last van trapsgewijs opvoeren van de bezuinigingen. Steeds meer gemeenten zien tekorten aankomen, zo ze die al niet hebben’, zegt hij. Opvallend is dat er ook geld bij moet voor de duurzaamheidsopgave: 46 procent van de secretarissen legt op dat onderdeel een claim. ‘Binnen de eigen gemeente speelt de komende tijd weliswaar nog steeds het sociaal domein de hoofdrol. Maar ook het fysiek domein is weer helemaal terug: met stip op twee staat duurzaamheid’, aldus Van Veller.

Die uitkomst spoort met een recente steekproef van Binnenlands Bestuur onder wethouders ruimte en milieu. Veel gemeenten hebben weliswaar torenhoge ambities om bijvoorbeeld het maatschappelijk vastgoed energieneutraal te maken, maar de verantwoordelijke wethouders twijfelen aan het realiteitsgehalte van die doelstelling. De reden: gebrek aan financiële middelen en mensen.

Op de vraag hoe groot de kans wordt geacht dat de gestelde streefdatum daadwerkelijk wordt gehaald, antwoordt één op de drie wethouders dat de kans maximaal 50 procent is. Eén op de drie wethouders schat de kans op hooguit 25 procent.

Behalve over meer geld naar de gemeenten, moet aan de formatietafel ook worden gesproken over meer ruimte voor eigen beleid. Op meer extra taken zitten de gemeensecretarissen na de grote decentralisatie-operatie in het sociaal domein en de invoering van Omgevingswet niet massaal te wachten.

Ongeveer een derde vindt van dat er wel meer taken naar de gemeenten kunnen of moeten worden gebracht, waarbij de integratie van nieuwkomers en voor- en vroegschoolse educatie het vaakst worden genoemd. Iets meer dan een kwart vindt echter dat de huidige opgaven in het sociaal domein en het fysiek domein (Omgevingswet) alle aandacht vergen. Daar kan niets meer bij.

Ondermijning
Waar vanuit Den Haag zeker meer aandacht zou moeten komen, is het terrein van de veiligheid. Op de vraag wat verder op de formatietafel moet komen met betrekking tot gemeenten, kwam veiligheid als hoogste uit de bus. Bijna driekwart van de topambtenaren vindt dat veiligheid (ook) in relatie met gemeenten moet worden gezien. Meer gemeentelijke zeggenschap op de politie staat hoog op het wensenlijstje. ‘Maar het grootste zorgpunt is verrassend: meer dan 60 procent van de secretarissen wil meer aandacht voor ondermijning van het lokaal gezag’, zegt Berenschot-adviseur Philip van Veller. Er zou vooral meer aandacht moeten komen voor de gevolgen en de aanpak van wietteelt, mensenhandel en motorbendes.

Christian van den Berg, bestuurslid van de Vereniging van Gemeentesecretarissen (VGS) en zelf gemeentesecretaris in Overbetuwe schrikt niet van de geuite zorgen over ondermijning van het lokaal gezag. ‘In de meest recente jaarlijkse dag voor de Gelderse secretarissen kwam Pieter Tops [de bestuurskundige schreef samen met journalist Jan Tromp het boek de Achterkant van Nederland over de toenemende invloed van de onderwereld in de bovenwereld/HB] hierover zijn verhaal vertellen. Zijn stelling was dat iedere secretaris die zegt dat ie er niks mee te maken heeft, zijn ogen moet openen. En dat alles wetenschappelijk onderbouwd’, aldus Van den Berg.

‘Het is een onderwerp dat de laatste maanden veel in het nieuws komt. Bovendien een onderwerp waar we, helaas, ook steeds vaker direct mee te maken hebben. Als je het dus goed bekijkt is 61 procent nog een laag percentage.’

In het Gelderse Overbetuwe speelt de ondermijning ook, maar Christian van den Berg wil daar verder desgevraagd niets over zeggen. ‘In de gemeente is afgesproken daar niet over te communiceren’, antwoordt hij. In eigen kring delen gemeentesecretarissen de ervaringen met elkaar, tijdens bijeenkomsten en intervisies. Maar een formeel standpunt over hoe met ondermijning om te gaan, neemt de VGS niet in. Daarvoor is volgens Van den Berg de problematiek te divers in de verschillende gemeenten.

Groter belastinggebied oké
Twee op de drie gemeentesecretarissen willen meer ruimte voor het heffen van lokale belastingen. In het afgelopen belastingplan en veel landelijke politieke partijprogramma’s wordt een verruiming van het gemeentelijk belastinggebied aangekondigd. Dat komt volgens 62 procent van de gemeentesecretarissen goed uit om beter eigen beleid te kunnen voeren en/of te financieren. Het heffen en innen van deze nieuwe belasting is geen probleem: meer dan 80 procent van de secretarissen stelt dat hun organisatie de invoering ervan goed aankan.

Verantwoording
De vraagstelling van de Gemeentelijke Thermometer ging grotendeels over de verwachtingen en wensen rond de kabinetsformatie. Daarbij werden vooral onderwerpen aan de orde gesteld die in de verkiezingsprogramma’s van de landelijke partijen voorkwamen. Alle 388 gemeentesecretarissen werden benaderd; de respons was met 23 procent (90 secretarissen) zo’n anderhalf keer zo hoog als in 2016. Het onderzoek van Berenschot en Binnenlands Bestuur werd in mei gehouden.