Pas in 2016 weer duidelijke plus

Gemeenten krijgen volgend jaar 179 miljoen euro minder van het Rijk dan waarop ze rekenden. Onverwacht? Financieel specialisten gaven in mei al een winstwaarschuwing.

Voor een gemiddelde gemeente (40 duizend inwoners) betekent de bijstelling in de septembercirculaire een nadeel van 550 duizend euro in 2012. Zoveel pakt de algemene uitkering in 2012 lager uit dan op basis van de vorige circulaire - mei 2011 - mocht worden verwacht. Ook de jaren erop laat de accresraming - de jaarlijkse ontwikkeling van de algemene uitkering - niet echt een positief beeld zien. Pas in 2016 is er sprake van een duidelijke plus.

 

Gemeenten stellen hun begroting op aan de hand van de voorspellingen omtrent de algemene uitkering in de meicirculaire. Of ze de forse tegenvaller uit de deze week gepresenteerde septembercirculaire daarin nog meenemen, staat te bezien. Van de toezichthouder op de gemeentefinanciën, de provincie, hoeft dat namelijk niet per se. Gemeenten kunnen er dus voor kiezen de tegenvaller voorlopig buiten de boeken te houden en deze pas bij de eerste begrotingswijziging te verwerken.

 

Te laat

 

Volgens Freek Verbakel, senior consultant bij JE Consultancy en momenteel als beleidsadviseur financiën gedetacheerd bij de gemeente Westland, komt de septembercirculaire voor veel gemeenten te laat om er nog iets mee te kunnen doen. ‘Uiterlijk volgende week stelt het college van burgemeester en wethouders de begroting definitief vast en dan gaat de begroting als voorstel naar de raad. Er is dus nauwelijks ruimte om nog iets te wijzigen’, zegt hij. ‘Dat geldt voor de meeste gemeenten.’

 

Onverantwoord is het niet meenemen van de tegenvaller in de begroting volgens hem niet. ‘Zeker als het niet om hele forse wijzigingen gaat ten opzichte van de meicirculaire. En weet je, volgend jaar hangt de vlag er toch weer heel anders bij’, aldus Verbakel. Hij verwijst naar de instabiele economische situatie, waarbij de beurskoersen met de dag een compleet andere richting uitslaan. Circulaires zijn in die zin volgens hem ook net dagkoersen.

 

‘De vraag is hoe je daar mee om gaat. Ik adviseer gemeenten de koers van een mammoettanker aan te houden, uitgezet op een voorzichtig scenario. Dat is beter dan bij elke circulaire de koers te verleggen.’ Op basis van die 180 miljoen euro minder ziet hij vooralsnog geen reden om van die koers af te wijken.

 

Verbakel: ‘Aanwijzingen dat het gigantisch uit de hand loopt, zijn er niet. Ik bedoel, de Nederlandse economie doet het niet slecht en de consumentenuitgaven zien er ook nog redelijk goed uit. Het wordt anders wanneer Griekenland failliet gaat. Dat heeft gevolgen voor de hele eurozone. Nieuwe bezuinigingen zijn dan niet uit te sluiten, zeker wanneer er vervolgens weer banken gered moeten worden.’

 

Extra krimp

 

Of de volgende circulaire, die van mei 2012, gunstiger cijfers laat zien, valt volgens Dirk Jans van Haute-Equipe te betwijfelen. ‘Wat immers als het kabinet gedwongen is daadwerkelijk 5 miljard euro extra te gaan bezuinigen - bovenop de eerder aangekondigde 18 miljard euro? Dat leidt dan zeer waarschijnlijk ook tot een extra krimp van de algemene uitkering’, zegt hij. Vanaf 2012 geldt immers weer de aloude spelregel dat het gemeentefonds in grote lijnen meeademt met de rijksuitgaven: stijgen de rijksuitgaven, dan stijgt de algemene uitkering ook, dalen de netto rijksuitgaven dan krijgen gemeenten navenant minder uit de algemene pot.

 

Voor gemeenten zijn het ook anderszins financieel beroerde tijden Vorig jaar al moesten ze voor 1 miljard euro aan voorzieningen treffen voor directe verliezen op hun grondexploitatie. Dit najaar verschijnt een nieuw rapport van Deloitte over hoe de lokale overheden varen met de exploitatie van hun bouwgronden.

 

De verwachting is volgens de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) dat uit die analyse zal blijken dat de verliezen vorig jaar te voorzichtig zijn ingeschat. De VNG heeft wat dat betreft voorkennis. Het rapport, waar ze zelf in participeerde, is al lang klaar, maar twee mede-opdrachtgevende departementen (Binnenlandse Zaken en Infrastructuur en Milieu) willen het naar verluidt pas volgende maand vrijgeven. Volgens de gemeentefondsbegroting zijn de gemeentelijke inkomsten uit de bouwgrondexploitatie dit jaar in elk geval 11,4 procent lager dan in 2010.

 

Herijking

 

Dan hangt de gemeenten nog iets anders boven het hoofd: de herijking van het gemeentefonds. De fondsbeheerders Binnenlandse Zaken en Financiën komen naar verwachting volgende maand nog met voorstellen voor een ingrijpende wijziging van de verdeling van de algemene uitkering. Uit eerdere onderzoeken bleek dat de grondslagen voor die verdeling - die dateerde van 1997 - weinig meer van doen had met de daadwerkelijke uitgaven van gemeenten.

 

Bij de gemeenten leeft onder andere de vrees dat het Rijk, om geld te besparen, doelmatigheidseisen gaat opnemen in het gemeentefonds. Sinds het rapport van de commissie-Kalden - een van de twintig ambtelijke heroverwegingswerkgroepen van het vorige kabinet - speelt men in Den Haag openlijk met het idee niet langer meer de gemiddelde kosten per gemeente als verdeelmaatstaf te nemen, maar de kosten van de meest efficiënte gemeente. De norm wordt dan wat de meest doelmatige gemeenten aan een bepaalde taak uitgeven.

 

De VNG was en blijft fel gekant tegen deze Kalden-optie. Directievoorzitter Ralph Pans zette het vorig jaar al weg als Lidl-model. ‘Je kunt niet een beperkt aantal uitgaven van een beperkt aantal gemeenten extrapoleren naar het hele gemeentefonds. Dat is net zoiets als kijken naar de drie goedkoopste producten van de Lidl en stellen dat dit de norm moet zijn voor alle producten in alle supermarkten’, zei hij toen.

 

Een ander dreigend gevaar bij de herijking is dat het Rijk voortaan de eigen inkomsten van gemeenten zwaarder laat wegen bij de nieuwe verdeling van het gemeentefonds: rijke gemeenten - die met veel inkomsten uit aandelen bijvoorbeeld - krijgen dan minder uit het gemeentefonds. Bij de provincies is een dergelijk nieuw verdeelmodel al geïntroduceerd.

 

Decentralisatie

 

Vorige week nog waarschuwde een topman van accountantsbureau Ernst & Young in Binnenlands Bestuur dat de ergste klappen voor gemeenten nog komen. Dit als gevolg van de financiële effecten van de decentralisatie van sociale taken, zoals de samenvoeging van de regelingen aan de onderkant van de arbeidsmarkt en de jeugdzorg. Duidelijk is dat die overhevelingen gepaard gaan met bezuinigingen. Niet duidelijk nog is hoe die uitpakken. In een eerste reactie op de Miljoenennota stelt de VNG dat de gemeenten opdraaien voor de gevolgen van het kabinetsbeleid.  

---

Te rooskleurig voorjaar
Hoe nu is de tegenvaller in de septembercirculaire te verklaren? De toelichting in de circulaire over de daling van 1 procent is redelijk summier. Gerept wordt over verschuivingen in de netto-rijksuitgaven. Dirk Jans (Haute Equipe) denkt dat het om versneld ingezette kostenbesparingen gaat. ‘Den Haag heeft overal waar het kan de geldkraan dichtgedraaid’, zegt hij. Eén van de oorzaken, zo wordt duidelijk, is dat de loon- en prijsontwikkeling lager uitvalt dan waar in de meicirculaire nog vanuit werd gegaan. Dat komt het Rijk op minder uitgaven te staan, hetgeen doorwerkt in het accres.

 

Met andere woorden: dat wordt dan lager. Waarschuwingen van diverse specialisten gemeentefinanciën toen dat het Rijk ten onrechte rekening hield met hogere salarislasten - minister Donner liet de nullijn immers niet los - werden door de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) in de wind geslagen. De VNG hield voor 2012 vast aan een contractloonstijging van 2,5 procent in de markt die zou worden doorvertaald naar de lonen in de collectieve sector. Als zou worden besloten de loonbijstelling niet uit te keren, dan zou dat volgens de VNG-specialisten geen effect hebben op het accres.

 

VNG-voorzitter Annemarie Jorritsma was daar heel stellig over. Desgevraagd sprak zij Binnenlands Bestuur (29 april) tegen dat de aanwas van het gemeentefonds met 1,5 procent zou dalen als Donner de rijksambtenaren niet 1, maar 2 jaar op de nullijn zou zetten. ‘Dat is echt niet zo. Ik heb me laten uitleggen dat bevriezing van de salarissen van rijksambtenaren geen gevolgen heeft voor het gemeentefonds.

 

Als Donner op de nullijn gaat zitten, kost dat gemeenten geen geld.’ Een eerste becijfering door Jans leert dat het negatief effect van die loon- en prijsontwikkeling een kwart bedraagt van de totale accresdaling van 180 miljoen euro.