Onderzoek naar eigen inkomsten gemeenten

Binnenlandse Zaken laat onderzoeken hoe en in welke mate bij de nieuwe verdeling van het gemeentefonds rekening moet worden gehouden met de eigen inkomsten van gemeenten.

Decentralisatie

Het streven is om per 2021 het rijksgeld op een andere manier te verdelen over de gemeenten. Aanleiding voor de zogeheten herziening is dat de huidige verdeling van het gemeentefonds een aantal vastgestelde scheefheden bevat, met name wat het sociaal domein betreft. Dat komt mede doordat de huidige verdeling is gebaseerd op de situatie van voor de decentralisatie van taken op het gebied van jeugd, werk en zorg richting gemeenten.

Maar niet alleen het sociaal domein wordt onder de loep genomen. Gekozen is voor een volledige en integrale herijking van het gemeentefonds, waarbij alle beleidsvelden worden betrokken, evenals de manier waarop de inkomsten van gemeenten worden verevend. Veranderingen in het takenpakket en de context waarin gemeenten werken vormden de aanleiding om ook de rest van het gemeentefonds opnieuw te bezien.

Toeristenbelasting

Een deel van het onderzoek richt zich specifiek op de eigen inkomsten van gemeenten: de capaciteit om onroerendezaakbelasting (ozb) te heffen en de Overige Eigen Middelen (OEM). Onder die eigen inkomsten vallen de overige belastingen zoals toeristenbelasting en  eigen middelen zoals winst grondexploitatie, dividend en erfpacht.

Zowel bij de ozb als de OEM is er volgens diverse eerdere onderzoeken sprake van meer (feitelijke) inkomsten dan waarmee in het gemeentefonds rekening wordt gehouden. Dat geldt in feite voor alle onderscheiden groepen gemeenten, klein en groot. Vooral kleinere gemeenten beschikken over relatief veel extra OEM. Zowel bij de OEM als de ozb is er volgens het Periodiek Onderhoudsrapport Gemeentefonds 2018 sprake van ‘substantiële extra inkomsten.’

Wel is er sprake is van grote verschillen tussen individuele gemeenten. En daarnaast wordt in het onderzoeksrapport een ‘scheve verdeling’ geconstateerd: kleinere gemeenten hebben relatief veel extra OEM en grote (centrum)gemeenten beschikken met name over relatief veel extra ozb-inkomsten.

Twee onderzoeksbureaus

Het nieuwe onderzoek van BZK is in twee stukken geknipt. Een voor het sociaal domein (de evaluatie verdeelmodellen sociaal domein, EVSD) en een voor het ‘klassiek gemeentefonds’ (de overige delen van het gemeentefonds). De herijking van de verdeelmodellen sociaal domein is gegund aan onderzoeksbureau AEF. De herijking van de rest van het gemeentefonds is gegund aan onderzoeksbureau Cebeon. 

Meicirculaire

Omdat het de bedoeling is om de nieuwe verdeelmodellen in 2021 in te voeren, betekent het dat de uitkomsten van het verdeelonderzoek in de meicirculaire van 2020 zullen moeten worden gepubliceerd. Om voldoende tijd te hebben voor politieke afweging, dienen Cebeon en AEF – de bureaus die de klus in de wacht sleepten – eind dit jaar hun onderzoeken hebben afgerond. Voordat de onderzoekers aan de bouw van de verdeelmodellen beginnen, dienen de komende maanden een aantal bestuurlijke afwegingen te worden gemaakt. ‘Verdelen is immers niet alleen techniek, maar zeker ook politiek’, aldus algemeen directeur Jantine Kriens van de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) in een ledenbrief.

Kostenverschillen

De bureaus is gevraagd om met een voorstel voor de beantwoording van deze keuzes te komen. Behalve het meewegen van de eigen inkomsten hebben BZK en VNG afgesproken nog acht andere vraagstukken te benoemen. Dat zijn onder andere de nieuwe clusterindeling van het gemeentefonds, de manier waarop de overhead van gemeenten wordt betrokken bij de verdeling, de wijze waarop de verdeling van het gemeentefonds omgaat met kostenverschillen die ontstaan omdat gemeenten een steeds groter deel van de taken in regionaal verband uitvoeren en de manier waarop wordt omgegaan met gemeenten die niet goed in het verdeelmodel passen.

Kosten wijkteams

Het ministerie heeft daarnaast een aantal specifieke aandachtspunten benoemd in het verdeelonderzoek, waarop ook een standpunt moet worden ingenomen. Daarbij gaat het onder andere om de wijze waarop de middelen voor beschermd wonen, maatschappelijke opvang en vrouwenopvang worden meegenomen in de verdeling, de wijze waarop de verdeling wordt aangepast aan het woonplaatsbeginsel jeugd, de kosten van wijkteams en de manier waarop rekening wordt gehouden met de verschillende stand van de transformatie in het sociaal domein. Zo wordt ook naar de centrumfunctie gekeken.

Vlak na de zomer organiseert de VNG enkele bijeenkomsten om gemeentebestuurders te informeren over de herziening.