Concurrentie om overheidsopdrachten in EU neemt af

Het gaat slecht met de aanbesteding van overheidsopdrachten in de Europese Unie. De concurrentie om overheidsopdrachten van nationale, regionale en lokale overheden in de hele EU is de afgelopen tien jaar aan het afnemen. In Nederland neemt het aantal aanbestedingen met slechts één inschrijver zelfs snel toe.

2 biljoen euro

EU-landen besteden jaarlijks 2 biljoen euro (tweeduizend miljard) aan overheidsopdrachten voor werken, goederen en diensten. Dat is 14 procent van het bruto binnenlands product van de EU. In 2014 werden de richtlijnen voor overheidsopdrachten herzien, om de procedures voor overheidsopdrachten flexibeler, eenvoudiger, toegankelijker en transparanter te maken. Daarmee moest de concurrentie worden bevorderd en betere prijs-kwaliteitsverhoudingen worden bereikt. Daarnaast werden bepalingen over integriteit aangescherpt om corruptie en fraude beter te kunnen voorkomen.

Minder concurrentie

Maar in plaats van een verbetering, is de concurrentie om overheidsopdrachten van nationale, regionale en lokale overheden in de hele EU is de afgelopen tien jaar juist langzaam aan het afnemen. Dat blijkt uit een nieuw verslag van de Europese Rekenkamer (ERK).

Tussen 2011 en 2021 concurreerden er steeds minder bedrijven om opdrachten voor de levering van werken, goederen en diensten aan overheidsinstanties. Die benaderden steeds vaker rechtstreeks specifieke bedrijven. De hervormingen van 2014 moesten de aanbestedingsprocedures aantrekkelijker maken, maar deden dat niet. Ze werden zelf langer en niet transparanter.

Verloren decennium

‘De afgelopen tien jaar is het de EU en haar lidstaten niet gelukt om de concurrentie voor overheidsopdrachten te vergroten. Helaas hebben we nu te maken met een verloren decennium’, zegt Helga Berger, het ERK-lid dat verantwoordelijk is voor de controle. ‘De Europese Commissie moet met een actieplan komen om de belangrijkste obstakels voor concurrentie te overwinnen en overheidsopdrachten aantrekkelijker te maken voor bedrijven.’

Meer onderhands

De Rekenkamer wijst drie belangrijke oorzaken aan: minder inschrijvers voor overheidsopdrachten, aanbestedingen met maar één bieder en onderhandse gunningen. In 2021 werd 42 procent van alle contracten gegund door procedures waarbij slechts één bedrijf een inschrijving had ingediend. Het aantal overheidsopdrachten met maar één inschrijver is in de hele EU sinds 2011 bijna verdubbeld. Het aantal bedrijven dat inschrijvingen indient is bijna gehalveerd, van gemiddeld zes naar drie bedrijven per procedure. Bovendien vroegen de overheidsorganisaties bij aanbestedingen vaak rechtstreeks een of meer bedrijven om een inschrijving in te dienen, zonder dat er een openbare aanbestedingsprocedure werd uitgeschreven. Dat is slechts in zeer specifieke gevallen toegestaan. Maar in bijna alle lidstaten kwamen dergelijke onderhandse gunningen juist steeds vaker voor. Inmiddels maken ze ongeveer 16 procent uit van alle aanbestedingsprocedures van overheidsopdrachten in de EU.

Steeds omslachtiger

De hervormingen van 2014 moesten ook de bureaucratie terugdringen, maar ook dat is niet gelukt. De procedures werden in tien jaar tijd zelfs 50 procent langer. Zowel inschrijvers als overheden vonden ze omslachtig vergeleken met flexibelere aanbestedingen in de particuliere sector. Het aandeel overheidsopdrachten dat aan het mkb werd gegund steeg ook niet. De laagste inschrijvers haalden nog steeds de meeste opdrachten binnen, waaruit blijkt dat andere aspecten als milieu, sociale aspecten en innovatie nauwelijks in aanmerking worden genomen. De Rekenkamer maakt zich niet alleen zorgen over de transparantie van de procedures, een belangrijke factor om het risico op fraude en corruptie te vermijden, maar ook over het lage aantal grensoverschrijdende aanbestedingen.

Kritieke grens

Nederland behoort, samen met Oostenrijk, Denemarken, Griekenland en Slovenië,  tot de landen waar het aantal overheidsopdrachten met maar één inschrijver het hardst toe is genomen. De enige lidstaten waar die afnamen waren Kroatië (na de toetreding tot de EU en tot de interne markt), Malta en Slowakije. Wat dat betreft zijn er grote verschillen tussen de EU-landen. De Rekenkamer beschouwt het als ‘kritiek’ wanneer het aantal overheidsopdrachten met maar één inschrijver boven de 20 procent ligt. Slechts drie lidstaten – Finland, Malta en Zweden – zaten onder die grens. Landen als Cyprus, Polen en Slovenië zitten zelfs boven de 50 procent.