‘Invloed sociale media op polarisatie overschat’
Sociale media bieden mogelijkheden voor het vergroten van politieke betrokkenheid en depolarisatie, maar daarvoor is weinig aandacht.
We zijn te negatief over de invloed van sociale media op onze democratie. Dat stellen Sanne Kruikemeier en Rens Vliegenhart, respectievelijk hoogleraar Digitale Media en Samenleving bij de Strategische Communicatie groep van Wageningen University Research, en leerstoelhouder bij diezelfde groep. In hun gezamenlijke oratie bespraken ze in hoeverre media bijdragen aan het gevoel van toenemende polarisatie in de samenleving. Eén van hun conclusies is dat de invloed van sociale media op polarisatie wordt overschat.
Veelkoppig monster
Het idee dat polarisatie in de samenleving toeneemt, is zo wijdverbreid dat SIRE er een campagne aan wijdde: ‘Verlies elkaar niet als polarisatie dichtbij komt.’ Het onderbuikgevoel zegt dat sociale media daaraan bijdragen, maar hard bewijs is er nauwelijks. ‘Het gevoel dat polarisatie toeneemt, is een veelkoppig monster,’ zegt Kruikemeier. ‘Het wordt onder andere veroorzaakt doordat online onbeleefdheid op sociale media erg zichtbaar is. Enerzijds halen algoritmes uitgesproken meningen meer naar voren en anderzijds komen we op sociale media meer mensen met afwijkende meningen tegen dan in het dagelijks leven. Dat geeft het gevoel dat we als samenleving sterker gepolariseerd zijn dan we in werkelijkheid zijn.’
Twitter is niet representatief
Voor journalisten en politici mag het dan verleidelijk zijn om te verwijzen naar de ‘publieke opinie op Twitter’, in feite is de Twitter-populatie niet erg representatief voor de samenleving: er zitten vooral politiek geïnteresseerde mensen op Twitter. In de samenleving zijn minder scherpe scheidslijnen aanwezig dan mensen denken, blijkt uit een onderzoek van het Sociaal Cultureel Planbureau (SCP). Wie iemand is en wat iemand vindt, is belangrijker dan waar iemand woont, stelt het SCP.
BB Je schrijft dat wetenschappelijk bewijs voor sterk aangezette negatieve effecten van sociale media op polarisatie in de samenleving wisselend is. Sociale media zijn veel vaker een aanjager van polarisatie, geen veroorzaker. Hoe meet je dat?
Dat is inderdaad moeilijk om goed te onderzoeken. Onvrede over stikstof of klimaatverandering is online erg zichtbaar. De onvrede wordt niet veroorzaakt door sociale media, maar is een sociale realiteit die op sociale media wordt uitvergroot. Wetenschappelijk onderzoek laat vaak nog geen concreet bewijs voor causale relaties zien. Wel zichtbaar is dat sociale media dienen als aanjager van bestaande gevoelens. Dat komt deels voort uit een informerende rol die sociale media hebben. Neem protestbewegingen: op sociale media vinden mensen informatie over demonstraties, maar ook over de toedracht van onrecht en bij wie de verantwoordelijkheid ligt.
Ideologische en affectieve polarisatie
Onderzoekers maken onderscheid tussen ideologische polarisatie en affectieve polarisatie. Het eerste gaat om uit elkaar lopende politieke opinies, het tweede gaat over in hoeverre mensen zich identificeren met hun politieke medestanders en een hekel hebben aan hun politieke tegenstanders. Affectieve polarisatie lijkt wel degelijk te worden versterkt door online mechanismen. Kruikemeier: ‘We denken dat het sterk wordt aangewakkerd door sociale media. We zeggen ook vaak dat ideologische polarisatie niet zo slecht is, waant het is goed om discussie over standpunten te hebben. Maar affectieve polarisatie gaat over dat je echt negatieve gevoelens hebt over een ander. Niet op inhoud, maar meer op gevoel – hoe we over anderen denken. En dat is wel degelijk zorgelijk.’
Weinig openheid van zaken
Veel van de bestaande onderzoeken naar polarisatie en sociale media zijn niet één op één toepasbaar op de Nederlandse situatie: het overgrote deel is Amerikaans en richt zich op Twitter, dat van alle sociale media het makkelijkst te scrapen was. De meeste platforms geven heel weinig openheid van zaken, tot verdriet van de wetenschap.
‘Het zou heel mooi zijn als we konden zien wat mensen doen die heel actief zijn op sociale media, wat ze zien en hoe ze zich informeren,' zegt Kruikemeier. 'Doordat platformen, maar ook Meta en Google, geen inzicht geven in hun gegevens, blijft het een black box, waar onderzoekers omheen moeten werken. We gebruiken vragenlijsten over lange periodes, of we vragen mensen om hun data te doneren, zodat we wel een kijkje kunnen krijgen in wat zij op sociale media zien. Dergelijke methodes kosten veel kennis en geld en zijn voor sommige onderzoekers te duur.’
Informatie-ecosysteem
Bovendien haalt vrijwel niemand zijn informatie uitsluitend uit één bron. Daarom zou ze zich het liefst verdiepen in het hele informatie-ecosysteem dat mogelijk invloed heeft op polarisatie. ‘Ik zou echt willen begrijpen hoe een individu zichzelf over de tijd heen informeert, welke invloed dat heeft op gevoelens als polarisatie, maar ook op politieke kennis of begrip voor de samenleving.’
Het zou heel mooi zijn als we konden zien wat mensen doen die heel actief zijn op sociale media, wat ze zien en hoe ze zich informeren.
Met name van TikTok en de meer marginale platformen is voor onderzoekers moeilijk te achterhalen wat mensen er precies zien. ‘Het zou goed zijn als we meer inzicht hebben in hoe platformen werken. Ook TikTok hoeft niet allemaal negatief te zijn, maar we hebben zo weinig zicht op wat mensen zien. We weten bijvoorbeeld wel uit eerder onderzoek dat mensen graag entertainmentnieuws consumeren op internet. Als ze daardoor ook een beetje geïnformeerd blijven over politiek of sociale onderwerpen, is dat misschien helemaal niet zo erg.’
Voor veel Nederlanders fungeren sociale media als een alternatief voor traditionele manieren van nieuwsconsumptie, blijkt uit onderzoek van persbureau Reuters (pdf, pag. 87). Ze kunnen bijdragen aan politieke kennis, doordat mensen via kanalen als Instagram, TikTok en Facebook (deels toevallig) worden blootgesteld aan nieuws.
BB Jullie schrijven dat sociale media mogelijkheden bieden voor het vergroten van politieke betrokkenheid en depolarisatie, maar dat daar momenteel te weinig aandacht voor is. Welke mogelijkheden zijn dat?
Voor de uitwassen moeten oplossingen worden gevonden in een combinatie van technische, educatieve, journalistieke en wetgevende perspectieven. Modereren op sociale media gebeurt nu weinig, terwijl je daarmee juist gezonde discussies kunt voeden. Nu.nl doet dat onder meer door een constructieve reactie bovenaan het gesprek te plaatsen. Daarmee stellen ze een norm en belonen ze bijdragen aan een goede discussie. Geef als platform waarschuwingen om gebruikers bewust te maken als de discussie vervuilt.
Ook burgerschapsvorming op middelbare scholen is belangrijk. Laat jongeren zien hoe algoritmen werken. Maak ze weerbaar in discussies op sociale media. En er is meer wet- en regelgeving nodig, bijvoorbeeld om desinformatie tegen te gaan. De Digital Services Act is een stap in de goede richting, al is het nog afhankelijk van de implementatie. Maar als er eenmaal rechtszaken komen en er hoge boetes volgen, worden de platformen hopelijk wel wakker.
"Wel zichtbaar is dat sociale media dienen als aanjager van bestaande gevoelens."
Aanjagen is met name een invloed die tot toename leidt. Het lijkt een tegenspraak. Ik lees in het artikel met name dat er geen (wetenschappelijk) bewijs is voor het één noch voor het ander.